Bylis,qyteti i lashte ilir dhe rendesia e tij.

[Zeus10]

Me pelqeu shkrimi Mallakastrioti, ishte bindes dhe shkruar me kujdes. Dicka mbetet e paqarte per mua, perse ca emra vendesh dhe fisesh te Ilirise, pervecse gjenden te dubluara ne veri te gadishullit, gjenden ndonjehere te njejta dhe ne Kaukaz? Mos valle, keto fise dhe njerez, pasi u vendosen ne fillim ne Veri te Ballkanit levizen me ne jug, duke emertuar vendet e reja me te njejtat emertime origjinale dhe me pas levizen drejt lindjes, duke kryer te njejtin fenomen? Apo mos valle ka ndodhur ndonje kataklizme gjeologjike, qe ka ndryshuar plotesisht gjeografine fizike te ketyre vendeve, duke i shkeputur dhe larguar territore qe dikur qendronin bashke?

[Mallakastrioti]

Faleminderit Zeus.

Mendimi im eshte se levizjet kane qene prej veriut drejt jugut dhe lindjes. Perhere kane ekzistuar levizje te tilla. Vet fakti qe Doret e lashte, tre mije vjet me pare prej veriut u dynnden drejt jugut nuk le dyshim, per mendimin tim, qe popullsite veriore dynden drejt jugut dhe lindjes. Keto levizje vazhdojne edhe gjate asaj periudhe qe njihet si periudhe Bizantine. Gabimi qendron qe ne historigrafi keto popullsi i pergjithesojne me termin "grek", pra ne gati gjithe periudhat historike kerkojne ti cilesojne si te tille. Vet fakti qe sot historianet dhe akademiket jane ne nje mosmarreveshje te madhe lidhur popullsive te lashta te cilat ne nje moment te caktuar formuan ate qe u cilesua si "Greqi klasike", pra popullsi veriore (Doret) dhe ajo Minoneane apo Jone ku keta te fundit i bejne me prejardhje prej Egjiptit apo Sirise, pra vet fakti qe ne keto periudhe kemi nje perplasje "qyteterimesh" dhe etnishe, eshte e rendesishme te theksohet qe popullsite veriore ne nje pike te caktuar arriten te neneshtrojne keto te fundit.
Pra nuk mund te kemi te bejme me te njejten ethnos, nuk kemi te bejme me te njejten popullsi ne aspektin homogjen, sikurse verioret qe arriten te neneshtrojne popullsite apo fiset ne Peloponez dhe Atike , ne se ishin greket e mirefillte, atehere kemi te bejme me fise te te njejtit trung te Ilireve, Epiroteve, Dardaneve, Paoneve apo Trakeve.
Vet fakti qe toponime te njejta gjenden si ne Iliri, Epir, Thesali dhe disa here edhe ne vet Peloponez apo Atike (periudhat e lashta) eshte nje tregues i qarte qe popullsite qe levizen prej veriut dhane emrat e vendeve te tyre te origjines edhe ne tokat e reja qe populluan. Mendoj se kjo teze vlen edhe drejt lindjes, Kaukazi ne kete rast.

ne se keto dokumente kane vlera historike:

[Zeus10]

Kuptimi i asaj fjalie, eshte qe termi Azi zevendesoi ate qe me pare quhej Epir, nese e kuptava drejte? Cfare eshte kjo nje lajthitje e autorit, apo ajo verteton hipotezen, qe te gjitha vendet "historike", si Iliria, Epiri dhe Hellasi, ndodheshin ne Azi, ne pershkrimet e librave te "vjeter"?

[Mallakastrioti]

Mendoj se jane pikerisht keta libra "te vjeter" te cilet kane ngaterruar me teper historine se sa e kane ndihmuar, duke nisur pikerisht prej freterve bizantine si ne rastin e mesiperm ( kronisti i shek. VII- IOANNIS ANTIOCHENI -" HISTORIA CHRONICA").
Pra mundesite jane :
Ose kronisti ngaterron gjeografine, apo gabon ne aspektin gjeografik .
Ose ne luften e Trojes, Azia quhej Epir dhe me mbas trojanet kur u thyen shkojne drejt veriut , lindjes dhe perendimit, por kjo ngelet mitologji dhe nuk di ne se ka vlere, por di qe ne historigrafi burimet e J. te Antiokise (IOANNIS ANTIOCHENI ) merren per baze dhe si burime te verteta dhe mendimi im eshte se ky eshte nje gabim, pikerisht sepse freterit bizantin nuk ndanin çka ishte histori dhe mitologji dhe shume here i ngaterronin apo i perzienin keto dy fusha.
Ose termi "Epir" ne kete rast eshte thjesht termi kontinent, pra Azia thirrej kontinent prej banoreve te ishujve te Egjeut.
Por gjithsesi ka ngaterresa te medha ne burimet historike.

[Mallakastrioti]

Kolona te cilesuara si te stilit "Dorik", prej sitit arkeologjik te Nikaia/Klos-Mallakaster.



(Ky sit arkeologjik, per mendimin tim, ka nje rendesi te veçante ne aspektin kronologjik apo kohor thene me shqip, pikerisht sepse ndeshen elemente interesante arkitektonike si per shembull muret rrethues apo edhe reperte arkeologjike, te cilat vertetojne tezen qe pellazge quheshin edhe Iliret apo popujt ilire te cilet jetonin siper Epirit te lashte. Muret rrethues, pjeserisht te mirembajtur deri ne ditet tona, quhen rendome sot si "mure ciklopike", pasi historigrafia dhe arkeologjia sot parapelqen ti quaje te tille dhe jo me termin e duhur=MURE PELLAZGJIKE!
Fatkeqesisht ky sit arkeologjik i rendesishem, sot, eshte lene ne meshire te fatit prej Arkeologjise dhe arkeologeve apo organeve kopetente.
Ne nje tekst universitar, me beri te ve buzen ne gaz nje profesor italian te cilit nuk po i permend emrin i cili shkruan tekstualisht: "...tek e fundit muret dhe ndertesat ne Atike dhe Peloponez i ndertuan ciklopet dhe jo doret, doret nuk ishin as ndertues dhe as shkaterrues ..". Dua te shtoj se profesori eshte nje inkuizitor i doreve te lashte
Te besosh ne ciklope eshte njesoj sikur te besosh qe kane ekzistuar 12 zota dhe perendi ne Olimp !

[Mallakastrioti]

Bylinet e lashte duhet te kene patur ndonje fare adhurim te veçante per kete motiv floreal. E ndeshim ne kete kapitel gjetur ne Klos (Nikaia), sikurse ne "tesera" bronxi gjetur ne Bylis, te cilat sherbenin si bilete-hyrje per ne teater.

[Mallakastrioti]

Vazhdojme me tej me simbolin i cili ndeshet si ne kapitel (gjetur ne Klos) ashtu edhe ne "tesera" gjetur ne Bylis (kjo e fundit botuar ne vepren "Bylis", 2004, me autor N. Ceka, S. Muçaj) . Imazhi qe po sjell me poshte permban nje element gati unik ne llojin e vet, pikerisht sepse kemi te bejme me ate qe ne arkeologji njihet si "vasoio refrattàrio" i cili nuk ishte gje tjeter perveçse nje kallup (stamp) ne qeramike i cili sherbente jo vetem per prodhimin e monedhave (gati ne seri), por siç shihet ne rastin tone edhe per ato qe quheshin "tesera" te cilat sherbenin si bileta per te hyre ne teater. Siç shohim edhe ne keta rast kemi te bejme me simbolin e quajtur "rozeta".

[Mallakastrioti]

Nikaja apo Astacia.

Nga Ilirjan Gjika



Speciale/Saktësime rreth një teme të harruar. Dikur në librin e tij “Serbët dhe shqiptarët” historiani i njohur Milan Shuflaj theksonte se pas braktisjes së Apolonisë në shekullin V-të, një pjesë e banorëve të saj u vendos në Nikaja apo Klisura, siç nisi të quhej gjatë mesjetës qyteti mbi grykën e lumit Vjosa.
1.
Klosi është një nga fshatrat më të njohur të Mallakastrës, i cili ngrihet mbi truallin e qytetit antik të Nikajës. Rrënojat e një teatri, stadiumi, të një shëtitoreje, të disa banesave dhe të një vargu të gjatë mureve rrethuese, janë dëshmi të qytetërimit që “gjallon” këtu që nga antikiteti.
Dikur në librin e tij “Serbët dhe shqiptarët” historiani i njohur Milan Shuflaj theksonte se pas braktisjes së Apolonisë në shekullin V, një pjesë e banorëve të saj u vendos në Nikaja apo Klisura, siç nisi të quhej gjatë mesjetës qyteti mbi grykën e lumit Vjosa.
“Si shembull i Dukles është Apolonia në jug. Kjo përmendet për herë të fundit nën mbretin Justinian në katalogun e qyteteve të Hieroklit. Pak më vonë u shua sidomos nga shkaku i rritjes së moçaleve dhe sulmeve të armikut. Me banorët e saj u mbushën qytetet e vogla që gjenden rreth e qark, mezën e të cilave e përbënin kështjellat e vjetra bizantine. Kështu u formua Spinarica e kohës së mesme mbi grykën e Vjosës; pastaj Klisura (Këlcyra), 1319 Clissania, 1327-1335 Clausura, në vendin mbi Vjosë ku kalon udha Vlorë-Berat. Të dyja këto qytete u rrënuan në shekullin IV”, – thekson në ligjëratë të drejtë albanologu i shquar (M. Shuflai, Serbët dhe Shqiptarët, Malosmani, Tiranë, 1926, f. 9).
Më pas historia hesht për Klosin derisa në vitin 1431 në regjistrin osman, ai del si një fshat me 34 shtëpi (Halil Inalcik, Defter-i Sancak-i Arvanid, Hicri 835 Tarihli Suret-i, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1954).
Po kështu e ndeshim atë në regjistrimet e tjera turke të viteve 1570 dhe 1737 (Muzeu i Fierit, Regjistri Kadastror i Sanxhakut të Vlorës, viti 1570, AQSH, Fondi 128, dos nr. 17, fl. 35-38, lib. 61, viti 1737; cituar Teki Sadiku, Mallakastra dhe Myzeqeja e Vogël në rrjedhat e historisë deri më 1840, Migjeni, Tiranë, 2009, f. 216-218, 272-274). Si pjesë e Mallakastrës edhe Klosi ka marrë pjesë aktive në ngjarjet e rëndësishme të historisë së Shqipërisë, që nisin me kryengritjen kundër reformave të Tanzimatit në vitin 1847 të drejtuar nga Rrapo Hekali, në Luftën e Vlorës në vitin 1920, si dhe gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare. Vetëm një kilometër në jug të tij ndodhet Poçemi, vendi ku janë mbledhur tre kuvendet historike të Mallakastrës, të quajtura ndryshe edhe “Besëlidhjet e Poçemit”, në vitet 1847, 1920 dhe 1943.
2
Problemi i identifikimit të Nikajës lidhet ngushtësisht me atë të qytetit fqinj të Bylisit. Nëse rrënojat e qyteteve të tjera të antikitetit nuk patën asnjëherë probleme me identifikimin e tyre, ndryshe u shfaq problemi i qytetit ilir të Bylisit. Udhëtarët dhe studiuesit e huaj, që vizituan rrënojat e tij, pranë fshatit Hekal të Mallakastrës në fillim të shekullit XIX, u përpoqën që nëpërmjet hartave të vjetra, itinerareve të udhëtimeve dhe shënimeve të autorëve antikë, të përcaktonin se cilit qytet i përkisnin ato. Por kjo gjë nuk ishte e thjeshtë, sepse emri i Bylisit kishte humbur në thellësinë e shekujve. Edhe banorët vendas që banonin vetëm disa dhjetëra metra larg mureve të tij nuk e kujtonin një emër të tillë. Vendin ku shtriheshin rrënojat e Bylisit ata e quanin Kodra e Gradishtës, një emërtim që vinte nga shekulli X, i cili i përkiste periudhës së pushtimit bullgar dhe që do të thoshte qytezë.
Të vetmet mbetje që ruheshin nga shkëlqimi i dikurshëm, ishin muret e periudhave të ndryshme, disa pjesë mozaikësh që vendasit i quanin qilima dhe një mbishkrim me shkronja latine, në faqen jugore të kodrës mbi lumin Vjosa.
Në të tilla kushte i gjeti këto rrënoja Pukevili, kur i vizitoi për herë të parë ato në vitin 1806, duke mos qenë në gjendje të përcaktonte se cilit qytet antik i përkisnin ato (F.C.H.L Pouqueville, “Voyage dans la Grece, Paris, 1862, vol I, f. 316-319). Vetëm disa vjet më vonë, pikërisht në vitin 1813, do të ishte udhëtari anglez, Henri Holland, i cili pasi vizitoi rrënojat u ndal tek mbishkrimi latin, të cilin e quajti i “Lolianusit” (H. Holland, Travels in the Jonian Isles, Albania, Thesaly and Macedonia during dhe years 1812-1813, London, 1815, ose shiko Henri Holland, “Mjek te Ali Pasha”, Tiranë, 2008, Migjeni, f. 220-223).
Ja se ç’thuhet në të: “Mark Valeri, i biri i Mark Kuirini Lolianit, prefekt i kohortës së parë të Apamenorëve, shigjetare kalorës, tribun ushtarak i legjionit të shtatë, prefekt i krahut te kalorësve, flav Agripian, përfaqsues ne Mesopotami pranë repartit te kalorësve të zgjedhur, roje August Seriake Agripiane Herkulane të qytetarëve romakë, i se parës flave të qytetarëve romake, i se dytës thrake, i së tretës Ulpia Paflagone, i së dytës kalorësve të se parës Askalinatore, i së parës flave Kalkidas, i së pestës Patras, i së tretës Lucense, i së parës Ulpia Petra, i së dytës Ulpia Paflagone, i se parës Ulpia shigjetare, i së tretës Dukase, i se parës Singabre, ndërtoi rrugën publike që tëçon në koloninë Bylidense nepër Astacie, në vende të thyera dhe të rrezikshme në menyrë që të kalojnë karrot, gjithashtu ngriti ura me shpenzimet e veta në lumin Argia në përrenj dhe e shkruajti me dekret të dekurioneve” (Nishat Hamitaj, Hekali dhe Mallakastra në thellësi të shekujve, Fier, 2000).
Mbishkrimi është gdhendur në një shkëmb në faqen jugore të kodrës, nën muret antike të Bylisit. Mbishkrimi ka formën e një flete drejtkëndëshe me përmasa 2.03 m i gjerë dhe 3.05 m i gjatë. Ai përbëhet nga 15 rreshta të shkruar në gjuhën latine dhe që kanë thellësinë 0.20 m. Mbishkrimi është gdhendur në emër të Markus Valerius Lolianus, oficer i ushtrisë romake, i lindur në Bylis, koloni romake në atë kohë, i cili ndërtoi me shpenzimet e tij rrugën publike që niste nga Bylisi, për në ASTACIA.
Mbishkrimi tregon se Loliani ndërtoi ura mbi lumin Argia (Gjanica) dhe përrenj të tjerë si dhe e bëri të kalueshme për qerre dhe karroca, mjete të transportit të atëhershëm. Ndërtimi i rrugës së Astacias dukej se ishte një domosdoshmëri për Bylisin, sepse traseja e mëparshme e saj ishte e ngushtë dhe kalonte në vende të rrezikshme.Kjo gjë vërtetohet edhe nga një dekret i dekurionëve të Bylisit.
Deri pak kohë më parë ekzistonin disa hipoteza se në cilin itinerar të çonte rruga e Astacias. Karl Paç, profesori i Universitetit të Vjenës, që e pa këtë mbishkrim në vitin 1902, mendonte se kjo rrugë të çonte në Berat, ndërsa arkeologu tjetër austriak, Kamilo Prashniker, që bëri gërmimet e para arkeologjike në Bylis dhe vëzhgimet e para në Klos, hodhi idenë se rruga e Lolianosit të çonte drejt Nikajës (Klosit), që ndodhej vetëm 1.5 km në lindje të Bylisit.
Vetëm kohët e fundit u përcaktua se Astacia ishte Nikaja, e cila e mbante këtë emër të dytë me origjinë nga mitologjia. Në antikitet ishte një dukuri masive lidhja e emrit të qytetit me një origjinë mitologjike. Kështu kishte ndodhur edhe me qytetet përreth dhe Bylisin fqinj.
Ndërsa apoloniatët parapëlqenin një legjendë të tillë të treguar nga Apolodori, sipas së cilës: “Pasi vdiq Helefenori në Trojë, populli i tij u zhvendos në gjirin e Jonit, duke u vendosur në Apoloninë e Epirit” (Apollodorus, Epitome, VI. 15-15b).
Po kështu, Stefan Bizantini, një tjetër autor antik tek vepra e tij: “Mbi qytetet dhe popujt” na njofton se “Bylisi ishte themeluar nga Neoptolemi i biri i Akilit” (Stefanus Bizantus, De Urbibus et Populis, 110). Edhe fqinjët amantë që jetonin përgjatë luginës së lumit Shushica (Kelydnos), përtej lumit Vjosa, aludonin se qyteti i tyre ishte krijuar nga abantët e Eubesë, që ishin vendosur aty pas luftës së Trojës.
Legjenda të tilla që fantazonin themelimin nga heronjtë e Trojës, mbartnin edhe kolonitë e tjera të bregdetit, si: Oriku, Butrinti dhe Finiqi.
Por përpara se të shkojmë tek legjenda e Nikajës le të përmendim shkurtimisht historinë e identifikimit të rrënojave të Klosit.
Përpjekjen e parë për ta identifikuar qytetin antik në Klos e bëri epigrafisti francez Luis Robert, një ekspert i njohur në këtë fushë. Në vitin 1965 ai erdhi në Shqipëri ku studioi një sërë mbishkrimesh në disa nga sitet e njohura arkeologjike. Midis tyre ishte edhe mbishkrimi i Lolianit në Bylis dhe hodhi idenë se Astacia nuk ishte gjë tjetër veçse qyteti antik në Klos, të cilën ai e quajti Nikaja:
“Ndër qytetet e quajtura Nikaia, Stefan Bizantini përmend një të vendosur në Iliri. Besoj se deri në këtë moment nuk kemi pasur asnjë të dhëne sado të vagullt rreth vendndodhjes së tij. Tani dimë se duhet ta vendosim para qytetit e Apolonisë. Pra në territorin e Bylionëve. Emri i tij të jep idenë e një qyteti të themeluar në periudhën helenistike. Do të hezitonim ta gjenim atë në malet vështirësisht të arritshme aty rrotull por ka shumë të ngjarë të ndodhet përgjatë rrugës së madhe që të çon në hyrje të vendit, në luginën e Aoos. Shqyrtimi i hartës gjeografike të rajonit tregon se sitet antike nuk janë të shumtë. Një rrethim i rëndësishëm i periudhës helene, vendosur fare pranë Bylisit, në Klos ështe ende anonim. Të jetë ky qyteti i Nikaias?”, – shkruan ai te “Shënime të Epigrafisë Helenistike” (Louis Robert, Notes d’épigraphie hellénistique, In: Bulletin de correspondance hellénique, Volume 52, 1928, pp. 426-443).
Deri këtu profesori i njohur i historisë dhe epigrafisë greke në Collège de France kishte të drejtë, sepse deri në atë kohë në rrënojat e Klosit nuk ishin zhvilluar gërmime arkeologjike dhe ekzistonte vetëm një mur rrethues i vëzhguar në gjendjen e tij fizike nga Prashnikeri në vitet 1916-1918 (Camillo Praschniker Muzakia und Malakastra, Wien, 1920).
Planimetrinë e parë të shtrirjes së Nikajës, Prashniker e bëri në vitet e Luftës së Parë Botërore, të cilën e botoi së bashku me të dhëna të tjera në librin e tij “Mallakastra dhe Myzeqeja” në vitin 1922 në Vjenë, ribotuar së fundmi edhe në gjuhën shqipe. Ndërsa gërmimet arkeologjike nisën shumë vonë për të përfunduar njëkohësisht shumë shpejt.
Vetëm në vitet 1970-1971, Instituti i Arkeologjisë nisi gërmimet e para në Klos. Do të ishte Lazër Papajani ai që gërmoi i pari këtu, duke zbuluar një teatër, një shëtitore, disa banesa, objekte qeramike etj. Rezultatet e tyre ai i botoi në formë studimesh në revistat shkencore të kohës, si: “Studime Historike”, “Buletini Arkeologjik” dhe “Monumentet”. Më pas, për arsye të panjohura, gërmimet arkeologjike dhe studimet e mëtejshme në Klos mbetën në vend, ashtu siç vazhdojnë deri më sot.
Ndërkohë që në këto botime, Lazër Papajani, përmend për këtë qytet antik edhe emërtimin hipotetik të Luis Robertit, Nikaja. Pavarësisht se ai dhe studiuesit e tjerë të fushës u treguan të kujdesshëm me këtë emërtim, historiografia shqiptare e pranoi de fakto këtë emër, i cili nisi të përdorej rëndom pothuaj në të gjitha librat e historisë që botoheshin në Shqipëri.
Do të kalonin shumë vite që studiues të tjerë t’u referoheshin përsëri studimeve për Nikajën. Disa vite më parë do të ishte studiuesi Etnor Canaj, i cili do t’i kushtonte disa artikuj studimor kësaj teme. Në shkrimin e tij “Mark Loliani dhe rruga e tij drejt Nimfës së Burimeve”, botuar në 17 tetor 2013, në website “Fieri.com”, ai theksonte se “Nikaia në lashtësi ishte Nimfa e burimeve, e ujit të përrenjëve, pra hyjnesha e ujërave”, duke cituar këtu Margarit Rogoliozon. Sipas saj, kjo nimfë emërtohej me dy emra të ndryshëm, por që kishin të njëjtin kuptim: Nikaia ose Astacia (Marguerite Rigoglioso, The Cult of Divine Birth in Ancient Greece, Palgrave Macmillan, 2009, f. 98-99).
Pra, edhe Nikaja kishte legjendën e saj të themelimit ashtu si edhe “qyteti-bir” i saj, Bylisi (Nikajasit e kishin themeluar atë) dhe qytetet e tjera fqinjë si Amantia, Apolonia, Oriku etj.
Kështu, Etnor Canaj “rindërton” legjendën se qyteti antik u themelua nga nimfa Nikaja e cila i vendosi atij emrin e tij. Dhe vërtet Nikaja ishte qyteti i ujërave, sepse vetëm disa dhjetëra metra larg tij ndodhen përroi i Povlës, burimi karstik i Poçemit dhe lumi Vjosa.
Pra, qyteti u emërtua Astacia ashtu siç e gjejmë të shkruar në mbishkrimin e Lolianusit për shkak të pranisë së ujërave të shumta. Por ndoshta këtu ka ndodhur edhe dukuria e Durrësit antik, i cili për helenët ishte Epidamn ndërsa për romakët Dyrrahium. Mbase gjatë pushtimit romak edhe Nikaja u quajt prej tyre me emrin e dytë, Astacia.
3
Merita e gërmimeve arkeologjike në Nikaja, zbulimi dhe restaurimi i monumenteve të saj u bë nga Lazër Papajani në vitet 1970 të shekullit të kaluar. Rezultatet e tyre ai i botoi në formë studimesh në revistën “Studime historike” në vitin 1979, me titull “Qyteti ilir në Klos”, tek revista shkencore “Buletini arkeologjik” në vitin 1974, me titull “Raport mbi gërmimet arkeologjike të vitit 1973 në qytetin ilir në fshatin Klos të Mallakastrës”, “Monedha te zbuluara ne qytetin ilir në Klos”, në revistën “Iliria” nr. 6 të vitit 1976, si dhe në revistën “Monumentet” nr. 18, në vitin 1979, artikullin “Teatri në qytetin Ilir në Klos të Mallakastrës dhe punimet restauruese në të”.
Ndërkohë, të tjera studime dhe botime të pjesshme për Nikajën ka botuar në vitet `80-`90 të shekullit të kaluar edhe Neritan Ceka. Përveç shkrimeve si “Koinoni i Bylineve”, në “Iliria”, II, viti 1984; “Bylisi dhe etapat e zhvillimit urban në bashkësinë byline”, botuar në revistën “Monumentet”, II, në vitin 1988; apo “Fortifikimet antike të bashkësisë Byline”, në revistën Iliria, II, të vitit 1990, trajtesat për këtë qytet i gjejmë edhe në libra të veçantë të këtij autori. Mund të përmendim: “Ilirët” (Ilar, Tiranë, 2001), “Udhëtim në kështjellat ilire” (Migjeni, Tiranë, 2006) apo librin me bashkautor kolegun Skënder Muçaj, “Bylisi, historia dhe monumentet” (Migjeni, Tiranë, 2004).
Duke u bazuar në këto studime mund të ndërtojmë një “skedë” rreth shtrirjes dhe historisë së qytetit. Sipas tyre, Nikaja ishte themeluar si vendbanim diku në shekujt VIII-VII p. K., gjatë periudhës arkaike. Dalëngadalë ai u shndërrua në qytet rreth shekullit të V p. K.
Qyteti ishte vendosur në pjesën më të lartë të kodrës së sotme të fshatit Klos, e cila përbëhej nga dy maja dhe një pjesë e gjerë dhe e rrafshët midis tyre. Ajo arrinte një sipërfaqe prej 18 ha dhe rrethohej nga mure që arrinin një gjatësi prej 1850 m. Por meqenëse kodra ku shtrihej qyteti i Nikajës ishte e vogël dhe nuk u përgjigjej kërkesave për zgjerim të banorëve, autoritetet vendosën që rreth 1,5 km më në perëndim të saj, të ngrinin një qytet të ri në një tjetër kodër buzë të Vjosës. Kështu lindi qyteti i Bylisit, fillimisht në formën e një dyqytetëshi, diku gjatë shekullit IV p. K. dhe që i ngjante shumë qytetit “nënë”. Nikaja kishte banesa, shëtitore, akropol, teatër, stadium dhe gjimnaz, të vendosura në mënyrë të rregullt sipas planit arkitektonik të Hipodamnit, arkitektit të njohur të lashtësisë. Nga gërmimet arkeologjike janë gjetur vula qeramike me emra të tillë, si: BAΛANEIOY, BANAKSI, DIMOΣIA, ΛΩNIDA etj.; si dhe një sërë mbishkrimesh, si ato të teatrit, ku ndeshim emra prytanësh e dekrete për lirim skllevërish dhe dhënie qytetarie. Të gjitha këto fakte tregojnë se Nikaja ishte qyteti i dytë për nga rëndësia brenda Koinonit Bylin.
Ndër monumentet e ruajtura më mirë të këtij qyteti është teatri. Ai është i vendosur 60 m larg mureve rrethuese në pjesën veriore të tyre. Me një kapacitet prej 700 spektatorësh teatri përbëhej prej 17 shkallaresh me diametër prej 11.30 m, të gdhendura të gjitha në shkëmbin e kodrës.
Të tjera monumente që kanë mbetur nga Nikaja janë porta e qytetit në pjesën veriore dhe një pjesë muresh në pjesën jugore të tij, ku në segmente të caktuara kemi mure ciklopikë, poligonalë dhe trapezoidalë. Mund të përmendim edhe disa banesave qytetare të gdhendura në shkëmb dhe një stoa me gjatësi 40 m, e cila nuk është zbuluar plotësisht nga arkeologët. Ndërkohë që në pjesën veri-perëndimore të qytetit, mbi portën kryesore ruhen muret edhe të një kulle rrethore, të cilat i kanë shpëtuar deri diku shkatërrimeve.
Përsa I përket historisë mund të themi se në vitin 168, gjatë Luftës III Iliro-Romake, ndryshe nga Bylisi, Nikaja së bashku me disa qytete të tjera byline ju bashkuan aleancës së mbretit ilir, Gentit, me Perseun e Maqedonisë për të luftuar kundër Romës. Pas fitores mbi aleancën trupat romake kryen reprezalje mbi armiqtë. Gjatë fushatës ushtarake të vitit 167 p. K. konsulli romak, Paul Emili, dërgoi kundër Nikajës dhe qyteteve që ishin bashkuar me armiqtë, komandantin e tij Nasikën dhe të birin, Kuint Maksimin. Qëllimi ishte i thjeshtë, për tu hakmarrë duke i djegur ato. Pas këtij akti, Nikaja, mund ta ketë marrë veten por jo në përmasat dhe rëndësinë që kishte. Kjo gjë vërtetohet nga mbishkrimi I Lolianosit. Përpjekjet e tij për të riparuar rrugën që të çonte në Astacia (Nikaja) tregojnë se qyteti ishte rindërtuar tashmë. Po kështu rrënojat e disa kishave paleokristiane që dokumentohen më vonë si dhe nga gjetja e monedhave bizantine e dëshmon vijimin e aktivitetit të këtij qyteti edhe ndaj mesjetës.
Por, Nikaja mund të jetë ripërtërirë me të larguarit nga braktisja e Apolonisë në shekullin V, ashtu siç na e përshkruan edhe Milan Shuflai. “Klisura (Këlcyra), 1319 Clissania, 1327-1335 Clausura, në vendin mbi Vjosë ku kalon udha Vlorë-Berat. Të dyja këto qytete u rrënuan në shek. 14 (M Shuflaj, Serbët dhe Shqiptarët, f. 9).
Ndoshta dyndjet e popujve barbarë bënë që të larguarit nga Fusha Ilire (Myzeqeja e sotme) apo qendra të tjera të banuara të vendoseshin këtu për tu mbrojtur nga vetë pozicioni strategjik i qytetit. Edhe mospërmendja e Nikajës nga Prokopi i Cezaresë në veprën e tij “Mbi ndërtimet” tregon se ajo nuk u shkatërrua nga Barbarët si Bylisi fqinj. Ka shumë mundësi që edhe banorët e Bylisit duke e parë gjendjen e pashpresë të tyre përballë sulmeve të popujve barbarë të jenë strehuar në Nikaja.
Ndoshta nga kjo periudhë kemi edhe emrin Klisura-Klos, që vjen nga termi grek klisura-ngushticë apo ai latin clissania, d.m.th. clusum-i mbyllur, pra ngushticë. Kjo për shkak të kanionit të ngushtë që krijon lumi i Povlës, i cili kalon në jug të kodrës së Nikajës. Këtu kalonte dikur rruga antike Apoloni-Bylis-Antigone si dhe rruga mesjetare që lidhte Aulonën me Pulkeriopolisin (Vlorë-Berat ), itinerarin e së cilës e ka “ndërtuar” në terren ing. Jovan Adami. Kjo rrugë kalonte në segmentin e sotëm Vlorë-Babicë-Armen, ku kapërcente Vjosën në Murtajas dhe ndiqte vijën Selishtë-Hekal-Ballsh-Aranitas-Qafë e Sinjës-Bolinjan-Velabisht-Berat (Jovan Adami, Rrugë dhe objekte arkeologjike në Shqipëri, Tiranë, 1983, f. 63).
Por kur u braktis si qytet apo kështjellë për herë të dytë Nikaja apo Klisura mesjetare?! Këtë gjë nuk mund ta hamendësojmë dot. Duhen pritur që të trokasin përsëri aty kazmat e arkeologëve për të mësuar një gjë të tillë. Ndoshta luftërat normano-bizantine të viteve 1107-1108 sollën edhe fundin e këtij qyteti i cili do të shndërrohej më pas në një fshat të thjeshtë që nuk do të kishte më rëndësinë e dikurshme.

Burimi: http://www.standard.al/nikaja-apo-astacia/

[Mallakastrioti]

https://www.scribd.com/doc/242163587/Nikaja-apo-Astacia

[TeuAL]

Nikaja apo Astacia.

Mbishkrimi është gdhendur në emër të Markus Valerius Lolianus, oficer i ushtrisë romake, i lindur në Bylis, koloni romake në atë kohë, i cili ndërtoi me shpenzimet e tij rrugën publike që niste nga Bylisi, për në ASTACIA.
Mbishkrimi tregon se Loliani ndërtoi ura mbi lumin Argia (Gjanica) dhe përrenj të tjerë si dhe e bëri të kalueshme për qerre dhe karroca, mjete të transportit të atëhershëm. Ndërtimi i rrugës së Astacias dukej se ishte një domosdoshmëri për Bylisin, sepse traseja e mëparshme e saj ishte e ngushtë dhe kalonte në vende të rrezikshme.Kjo gjë vërtetohet edhe nga një dekret i dekurionëve të Bylisit.

Deri pak kohë më parë ekzistonin disa hipoteza se në cilin itinerar të çonte rruga e Astacias.

Duke lexuar librin per Fenikasit(ngjitur) me bene pershtypje perendite fenikase dhe punike, te cilat u perhapen edhe ne vende te tjera te mesdheut. Nder keto perendi vend te pare zinte perendesha ASTARTE. Adhurimi per perendeshen fenikase Astarte, "Vajzen - Gruan - Nenen", deshmohet nga tempujt kushtuar kesaj perendeshe kudo ne mesdhe. Vihet re qe kjo perendeshe mori karakteristika lokale dhe nderohej si "Hathor i Egjiptit", "Juno e Romes", "Aferdita e Qipros" etj. Te kete lidhje emri i "Shenjtores_Vajze_Astarte" me emrin e zones aty prane, "SEVASTER" ?

Duke qene Bylisi ne nje zone naftembajtese, duhet te kete pasur aty nje prezence fenikase qe heret . . . vijon

[TeuAL]

. . . vijon

Po ngjis edhe dy flete nga ky liber ku theksohet se perendesha Astarte shihej si "Nenemadhja", si "Juno Mbreteresha" etj. Ngjitur eshte edhe nje tempull i saj ne Malte.

[Zeus10]

Ndoshta Sevaster ka te bej dhe me titullin honorifik sebastos, qe per femrat eshte sebastē.

[Mallakastrioti]

I bashkohem te njejtit mendim Zeus10 lidhur toponimit "Sevaster" qe vjen prej "Sebastor" (ndoshta prej periudhes cilesuar si Bizantine).

Lidhur postimeve te TeuAl, personalisht dua te theksoj qe ne anen arkeologjike nuk kemi te dhena per gjurme Fenikase ne Mallakaster ne aspektin arkeologjik, duke mos harruar qe Fenikasit (apo Puniket siç cilesoheshin prej autoreve romake te lashte) pergjate emigrimeve te tyre drejt perendimit, sikurse ngulitjeve, lane gjurme te rendesishme. Edhe pse studimet Feniko-Punike nisen vetem ne vitet '50-'60 te shek. te shkuar te shiheshin me interes dhe tu jepej nje rendesi studimore serioze, sipas germimeve qe jane kryer kjo popullsi nuk depertoi kaq thelle ne entroterra, por gati perhere afer detit (deteve), sikurse ishuj (p.sh Siçili, Sardenje, Malte, ishuj te Spanjes etj,.). Nuk perjashtohet mundesia qe ne anen tregetare te kene patur lidhje me popullsite Ilire apo Epirote, por ne gati gjithe sitet arkeologjike ne keto zona (Iliri+Epir) mungojjne elemente qe mund te provonin kete teze, pra per ngulitje Fenikase (nuk kemi gjurme te Hyve Fenikas si Astarte, Melqart ne artin figurativ, sikurse gjurme te tempujve te tipit Topfet).

Lidhur toponimit Mallakaster, mund ti perkasi mesjetes se hershme kur kjo krahine ishte nje qender e rendesishme keshtjellash mbrojtese, perhere nen juridiksionin e Bizantit.

[Zeus10]

Nuk perjashtohet mundesia qe ne anen tregetare te kene patur lidhje me popullsite Ilire apo Epirote, por ne gati gjithe sitet arkeologjike ne keto zona (Iliri+Epir) mungojjne elemente qe mund te provonin kete teze, pra per ngulitje Fenikase (nuk kemi gjurme te Hyve Fenikas si Astarte, Melqart ne artin figurativ, sikurse gjurme te tempujve te tipit Topfet).

Nga ana tjeter, po te degjosh perrallat "helene te antikitetit", Iliri ishte djali i fenikasit Kadmos, qe per ata perkthehet "historikisht" qe fenikasit kane pasur nje ngulim te stermadh si Iliria, ne gadishullin Ballkanik. Tani dy gjera jane:

1 Ose mitologjia "helene" eshte nje genjeshter e madhe(gje qe ka shume mundesi)
2. Ose arkeologjia nuk arrin te zbuloj dhe percoj historine e vertete

Une besoj qe megjithese arkeologjia eshte e pazonja per te zbuluar historine, pa harruar ketu faktin qe arkeologet e krishterimit, vendosin ngjarjet e Mesjetes ne Antikitet, sic eshte rasti i Greqise, perdorimi i mitologjise per te rindertuar epokat dhe ngjarjet historike, eshte se paku nje naivitet, per te mos thene nje mashtrim i qellimshem.

[TeuAL]

Nikaja apo Astacia.

Mbishkrimi është gdhendur në emër të Markus Valerius Lolianus, oficer i ushtrisë romake, i lindur në Bylis, koloni romake në atë kohë, i cili ndërtoi me shpenzimet e tij rrugën publike që niste nga Bylisi, për në ASTACIA.
Mbishkrimi tregon se Loliani ndërtoi ura mbi lumin Argia (Gjanica) dhe përrenj të tjerë si dhe e bëri të kalueshme për qerre dhe karroca, mjete të transportit të atëhershëm.

Deri pak kohë më parë ekzistonin disa hipoteza se në cilin itinerar të çonte rruga e Astacias.

Duke lexuar librin per Fenikasit(ngjitur) me bene pershtypje perendite fenikase dhe punike, te cilat u perhapen edhe ne vende te tjera te mesdheut. Nder keto perendi vend te pare zinte perendesha ASTARTE. Adhurimi per perendeshen fenikase Astarte, "Vajzen - Gruan - Nenen", deshmohet nga tempujt kushtuar kesaj perendeshe kudo ne mesdhe. Vihet re qe kjo perendeshe mori karakteristika lokale dhe nderohej si "Hathor i Egjiptit", "Juno e Romes", "Aferdita e Qipros" etj. Te kete lidhje emri i "Shenjtores_Vajze_Astarte" me emrin e zones aty prane, "SEVASTER" ?

Duke qene Bylisi ne nje zone naftembajtese, duhet te kete pasur aty nje prezence fenikase qe heret . . . vijon

Desha te sqaroj dy gjera qe me duket se jane kuptuar jo krejt ashtu sic i shkrova une ne sa kam cituar:
1. Eshte fjala per rrugen nga Bylysi ne Astacia dhe hamendesimet ishin rreth vendit me emrin Astacia, emer ky i perdorur nga nje oficer i ushtrise romake. Une shtova nje hipoteze, ate te lidhjes se mundeshme te emrit Astacia me Sevasterin, pra rruga te ishte nga Bylysi ne Sevaster. Kam parasysh tempullin e perendeshes qe eshte ne zonen e Sevasterit (foto ngjitur nga www), perendeshe te cilen nje oficer i huaj mund ta kete pare si analoge-koresponduese me Astacian e tij. Emri Sevaster eshte ai qe ka mberritur sot, pra emri i fundit, qe nga periudha bizantine. Tempulli aty prane eshte ndertuar shume me heret. Si quhej zona e Sevasterit ne kohen e ndertimit te tempullit ? A lidhej emri(per zonen) i periudhes parakristjane me emrin e tempullit te cilin nje i huaj mund ta kete thirrur Astacia ? A ekziston pra mundesia qe rruga e Lolianit te kete qene nga Bylysi ne Sevasterin e sotem ?
2. Kur kam thene "prezence fenikase" kam parasysh prezence individesh(individi) si psh artizane, mjeshtra(mjeshter) etj. dhe jo ngulime.