ARBERIAONLINE

KULLË-A f.

Shtëpi e lartë prej guri me dy a tri kate, e ndërtuar zakonisht në një vend të ngritur, me dritare të vogla dhe me frëngji, që shërbente si banesë dhe për mbrojtje; kali i dytë i një shtëpie të tillë me odat e miqve; shtëpi. Kullë e vjetër. Kullat e malësisë. Kulla e sanës ahuri i kashtës. Ngujoheshin (mbylleshin) në kullë.

Kulla me karakoll, Kokdode, Pukë.

Kur Edit Durham kaloi, më 1908-n në këtë fshat të Pukës do t’i bënte përshtypje një banesë tepër e veçantë. "Është banesa më interesante që pashë në Shqipërinë e Veriut",- do të shprehej studiuesja angleze për banesën-kullë në fshatin Kokodë të Pukës që fatkeqësisht sot përbën ekzemplarin e vetëm të këtij tipi banese në Shqipëri. Në Shqipërinë e Veriut deri para disa viteve ruheshin tre banesa të quajtura kulla me karakoll. Karakolli ishte një ndërtim një kat më i lartë se ambientet e banimit me perimetër të vogël, i pajisur me frëngji dhe shërbente vetëm për mbrojtjen e banorëve të kësaj banese. Njëra prej këtyre banesave u përmbyt nga liqeni i Fierzës në fshatin Dardhë të Pukës. Tjetra në rrethin e Hasit do të rezistonte, por pa mundur të ekzistojë deri më sot.

E vetmja "dëshmi" e këtij lloji banese është në fshatin Kokdodë të Pukës. E braktisur nga banorët e saj që prej pesë vitesh dhe e harruar nga institucionet shtetërore, banesa-kullë është në prag të shkatërrimit total edhe se çatia është tepër e dëmtuar. E ndërtuar në mesin e vitit 1800 ajo dallon tipologjikisht nga gjithë banesat-kullë të krahinës. Ndërsa interesi ndaj saj shtohet edhe nga mjeshtëria dhe mentaliteti i gdhendjeve të shenjave në gurët e qosheve të kësaj banese, të cilat ruajnë kode të lashta të jetës së banorëve të krahinës. Kode që koha në shumicën e rasteve i ka zhdukur si shpagim edhe për indiferencën e njerëzve që duhet të mbajnë përgjegjësi për "humbjen".

Kulla e Thepit, Curraj i Eperm.


"Kjo foto eshte bere shume vite ma pare. Por kurr nuk asht kene kulle ngujimi. Kush e ka hape kete theori, ja ka kepute krejt kot, si per kete, ashtu edhe per ato te Rajes mbi Dushaj e ate te Thethit e te tjerat. Malesoret e ketyre zonave nuk jane ngujue kurr. E ku brenda krahines ose katundit te tyre. Kush asht ken aj gjaksor, qe ka guxu me ju afrue nje katundit ose nje vllaznije, pritat jane organizue jasht teritoreve te tyre, ose i a marr gjaku ne Pazaret (çarshite ose varoshet) vendet me vlera e te bujshme. Si ne Shkoder ku malesori e kishte per krenari ta vriste ne mes te Pazarit te Shkodres ose tek Kafja e Madhe e at her thuhej me 'krenì'... "E ia lumsha, se ka qit pushke te bukur, tek Kafja e Madhe ne midis te Shkodres!" Shpesh vrasjet ne pritat pas mureve, ferrave, naten e larg njerezve, pra deshmitareve ovula, jane qujt si hakmarrje, cubnije, frikacakesh, por edhe per ato qe ngunjoheshin... Malesoret gjithmone kan thane: 'Pushka e te fortit e bafti i Zotit'. Kullat e Nikaj Merturit, Thethit, Kelmendit, Gjakoves, Pejes, Vuthajve e Plaves e Gucise, arkitektonisht ishin disa mikrokeshtjella... E kush ka guxue me iu afrue ketyre kullave... Te dal nji burr e te thot qe nje person nga familja e tyre asht ken ngujue aty, tuj e pas 100 meter ma tej, shtepine e tij... Keto improvizime u bene nga disa persona, per te "thithur" (joshur) gjoja turiste aventurier, drejte ketyre vendeve me vlera te veçanta, burrnije e bujarije dhe jo kurr, bijte e kullave te ngujimit e te haneve e bujtinave, te perdala. Vellezer malesore, qendroni ashtu si ju njohu, historia, siç ju njohu E.Durhami, Roze Lane, G.Bajroni, B.Noca, Rrok Zojzi, E. Osmani, M.Uruci, M.Marinova e shume te tjere. Malsija kishte e ka veteme kulla te lavdishme, ke eshe sot ushton thirrja postulave: 'O i zoti i shtepie'... Po hajde o burr, buk e kryp e zemer, shtepija e miqeve dhe e Zotit! Kjo asht edhe Kulla e Nikaj Merturit, Lek Bibajt, Mulajt, Qereç Mulajt, Rajes, e ne te gjithe veriun, strofulle e kreshnikeve e jo te minjeve qe fshihe e ngunjohen, prej tutes. Malsori i jyne ka nje shpirte te madh e te fuqishem, qe s'ka kulle qe ja ngujon... bash me ken dera e Stammollit... Siç thuhet edhe sot, nga canore shqiptare perrreth Alpeve Ilirike. Kjo eshte e verteta e pamohueshme dhe absolute e Kulles se malsorit kreshnik, me prejardhje ilire... si bij te denje te atyre banoreve te lashte, me emblemat e tyre, stolite, vizatimet, lahuten, xhubleten e tj. dhe gjakun, hakmarrjen, nderin, buken, mikun e besen!". (prof. G. Uruci, Shkoder).

Ne foto Kullat e Dukagjinit, qe gjenden ne fshatin Gllogjan te Decanit, Kosove




Kullat e Dukagjinit vende të mikpritjes shqiptare
Dr. Flamur Doli

Trashëgimia kulturore e Kosovës
Me këtë rast do të ndalem vetëm në një segment të Trashëgimisë Kulturore të Kosovës, përkatësisht në kullën shqiptare. Edhe pse, nocioni i Trashëgimisë Kulturore, në kuptimin më të thellë, është një dhe i pandashëm, përkundër diversitetit të tij dhe përbërsëve shumë shtresorë dhe kompleks në diakroni dhe sinkroni të zhvillimit të tij. Dhe vetëm kështu, dhe jo ndryshe, duhet trajtuar trashëgimia, mu ashtu siç trajtohet sot e gjithë ditën në mbarë botën e civilizuar.

Sot, njerëzimi sa vjen e më shumë bëhet i ndërgjegjshëm për unitetin e vlerave njerëzore të cilat i konsideron si pasuri të përbashkët dhe ndaj brezave që vijnë është bashkarisht përgjegjës për ruajtjen e tyre. Ai, pra edhe shoqëria e jonë, ka detyrime që këtë pasuri t’ua përcjellë brezave të ardhshme me gjithë pasurinë dhe vërtetësinë e saj”. Pa mëdyshje se në këtë pasuri të përbashkët kulturore të njerëzimit edhe populli shqiptar dha një kontribut, si në lëmin e trashëgimisë materiale, po ashtu edhe në lëmin e trashëgimisë shpirtërore.

Në këtë kontekst, në kuadër të arkitekturës popullore autoktone, përkatësisht të asaj vernakulare, kultura materiale shqiptare dha një kontribut të çmuar. Kjo në veçanti spikatet me ndërtimin e kullës së tipit të Rafshit të Dukagjinit, rrënjët evoluitive të së cilës zunë fill së ndërtuari që nga lashtësia e thellë parahistorike. Thënë me një fjalë, madje në kuptimin më të thellë të kontekstit të sipër thënë, kulla e tipit të Rrafshit të Dukagjinit është një monument i mirëfilltë dhe i veçantë, të cilin kultura tradicionale shqiptare ia la në trashëgimi thesarit të kulturës materiale gjithëbotërore. Themi të veçant, ngase me kompleksitetin e tipareve të saj dalluese urbarkitektonike, në këtë gjini ndërtimesh tradicionale, kulla karakterizohet si autoktone dhe e papërsëritshme gjetkë, jo vetëm në rajonin ballkanik por edhe gjithë evropian. Shumë kulla të Junikut historik, gjatë kësaj lufte u dogjën, ndër to do përmendur kullën e njohur “Oda e Junikut” me vlera të mëdha arkitektonike dhe me një rëndësi të madhe historike për popullin shqiptar. Pastaj kompleksin e kullës të familjes së Makajve, e cila në përbërje kishte edhe dy kosha (drithënikë) me vlera të jashtëzakonshme.

Po kështu, edhe kulla qytetare e Pejës, përkatësisht kulla e kompleksit tradicional të banimit të Haxhi Zekës, pa mëdyshje kulla me tipare më monumentale dhe më të arrira, u dogj. Ajo, u restaurua me iniciativë dhe financim të pronarit të sotëm, në mënyrë jo profesionale dhe jo institucionale. Ndërkaq, shtëpia e familjes në oborr të këtij konaku, tipike për qytetin e Pejës, si një shtëpi margaritar, me vlera të mëdha arkitektonike, edhe përkundrejt hartimit të projektit kryesor për rikonstruktimin e saj, ajo sot e gjithë ditën ka ngelur rrënojë.
(Pjesë nga debati i organizuar nga PEN Qendra e Kosovës me temën Trashëgimia kulturore e Kosovës)

bota sot

Kulla e Turanit, Korçe.

E ndertuar ne shek XVII, me lartesi rreth 15 m, planimetri katerkendeshe (4,6x4,46 m) me mur 1.5 m te gjere si dhe me ferngji per arme zjarri.

Monument i rralle kulturor i ketij lloji ne kete zone.
-----

Cilat ishin arsyet qe shqiptaret (gati te vetmit per te mos thene TE VETMIT) ndertonin kulla, nje lloj keshtjelle ne miniature? Perse nuk ndeshet ne "popuj" te tjere fqinj te tyre nje ndertim i tille? Prej nga e trasheguan kete lloj ndertimi dhe mbi te gjitha ku mesuan te ndertonin fortifikime te tilla qe kane zanafillen qe ne kohe me te lashta? Kulla te tilla mund te rrethoheshin, por do ishte veshtire te thyheshin mbrojtesit e tyre perbrenda. E vetmja gje qe mund ti perkulte do ishte uria dhe etja (edhe pse personalisht jam i mendimit qe shqipot perhere mbas rezervave ushqimore, gjeja e dyte qe kerkonin te siguronin per mbrojtjen e familjes ishte armatimi)!
Armet e zjarrit, shpata, shigjeta dhe zjarri ne pergjithesi ketij lloj fortifikimi nuk mund ti bente asgje. E vetmja gje ndoshta do ishte sulmi me katapulta apo gjylet e topave. Vetem te sulmoheshin me armatime te renda keto fortifikime ndoshta do thyheshin (Nuk di cila ushtri apo pushtues do kishte mundesite taktike si dhe financiare te vinte ne dispozicion dhjetra apo qindra katapulta dhe batare topash te sulmonte dhjetra dhe qindra kulla te tilla!).

Mendoj se jemi tashme te ngopur me thashethemet e historigrafise zyrtare te tipit "keto kulla ndeshen per here te pare ne Lindjen e Mesme, por ajme nuk kemi gjurme te tyre", jemi te ngopur me teori (te pa baza) te tipit "Ne vitin 490 p.e.s ne Maratone u be hataja, por ne Maratone nuk eshte gjetur asnje gjurme e kesaj beteje, por nuk prish pune se genjeshtrat e Herodotit jane me te forta se faktet". Jemi te ngopur me teorite e tipit qe "ne Salamine ne vitin 480 p.e.s ndodhi kataklizma me e madhe detare apo beteja me e madhe detare e historise se lashte, por ajme ne ujrat e detit te Salamines nuk eshte gjetur asnje repert arkeologjik qe e provon kete beteje, por nuk prish pujne se genjeshtrat e Herodotit jane me te forta dhe bindese".
Keto kulla duhet te ishin nder popuj te keshtuquajtur " me te lashte " se shqipot, por ja qe faktet flasin qe ndodhen aty ku historigrafuia zyrtare kerkon te injoroje faktet!

Kullat e gurit (Malesia Madhe)

Mallakastrioti wrote:
Cilat ishin arsyet qe shqiptaret (gati te vetmit per te mos thene TE VETMIT) ndertonin kulla, nje lloj keshtjelle ne miniature? Perse nuk ndeshet ne "popuj" te tjere fqinj te tyre nje ndertim i tille?

Une mendoj se e di pergjigjen. Arsyeja ka qene karrakteri etnik dhe jo-religjioz i shqiptareve, qe e filluan historine e tyre etnike, shume perpara kombeve te tjere. Historia etnike do te thote: klan, fis dhe familje dhe si rrjedhim cdo familje duhet te kishte kulle-keshtjellen e vete , per tu mbrojtur kurse te tjeret i mbronte peshkopi dhe imami.

Mallakastrioti wrote:


Cilat ishin arsyet qe shqiptaret (gati te vetmit per te mos thene TE VETMIT) ndertonin kulla, nje lloj keshtjelle ne miniature?

Perse nuk ndeshet ne "popuj" te tjere fqinj te tyre nje ndertim i tille?
Prej nga e trasheguan kete lloj ndertimi dhe mbi te gjitha ku mesuan te ndertonin fortifikime te tilla qe kane zanafillen qe ne kohe me te lashta?

Mendoj se jemi tashme te ngopur me thashethemet e historigrafise zyrtare te tipit "keto kulla ndeshen per here te pare ne Lindjen e Mesme, por ajme nuk kemi gjurme te tyre", jemi te ngopur me teori (te pa baza) te tipit "Ne vitin 490 p.e.s ne Maratone u be hataja, por ne Maratone nuk eshte gjetur asnje gjurme e kesaj beteje, por nuk prish pune se genjeshtrat e Herodotit jane me te forta se faktet".
Keto kulla duhet te ishin nder popuj te keshtuquajtur " me te lashte " se shqipot, por ja qe faktet flasin qe ndodhen aty ku historigrafuia zyrtare kerkon te injoroje faktet!

I nderuari Mallakastrioti,
Pse mendoni se, më e vlefshme është kjo mënyra jonë e gjykimit, që ta izolojmi lexuesin shiptar, ta mbymllim në kulla edhe në shekullin XXI, në vend se të thoshim se, "këto kulla janë të njohura qysh nga antikiteti edhe në vendët e tjera që nga Gjeorgjia, Armenia, Kurdistani, Trakia e deri në Laponi, atje sipër Sudisë ?
Pse mos ti thêmi lexuesit tonë se në malet e Gjerogjisë ka perpplotë kulla si pyrgi, katrore e te mbyllura njesoj si tek ne në Ballkan, ti japim njohuri lexusit tonë përmes këtij forumi që te dali edhe nga kllapat e mbyllura hermetike qê i patem prej dekadash dhe perseri sot në epoken e internetit tentojmi ta mbajmi te izoluar edhe njëherë duke e mashtruar me lavdata që nuk perputhen me realitetin, ke sot vendëbanime e toponime nê shpatet e maleve të gjeorgjisë toponime me emrin Kallashi ? pastaj, edhe Aleksandri i madh kur kaloi aty pari nuk vrejtiu gjë, asnjë rezistenc, se te gjithë banorët ishn ngujuar në kulla nentoksore, nga kullonte uji dhe rrjedhte vetem tymi i ogjakut, duke kujtuar ushtria e Aleksandrit se bëhej fjalë për kona vollkanike.. Pastaj, edhe austro hangarezet i hasen keto kulla nê traki dhe i quanin "kullen" ..ku sipas emrit "kulla" kemi edhe te ne toponime si Keqekollë=kulla e keqe, por, edhe sllavët e quajnë keshtu këtë ndertim "rrethim"=ô kôllô=rrethatore, pra ju lutemi, te bëhëmi më real, nuk kemi te drejten ta mashtojmi lexuesin sepse shkojmi teposhtë...dhe aty sipër thuani, kur nuk ju pelqejnë kritikat "jo, nuk kuptova asgjë"
Nëse edhe këtë reagim timin nuk e keni kuptuar, nuk e bsoj se mbetet të thuhet mendimi i lirë, ku mê tej thuani se, Akademia duhet te mësoj nga shkrimet tona në forume, ju lutemi, duhet ti lëmi vet-knaqjët, megjithë rrespektin që kam ndaj ndaj juve, kam frikë se do hidhet kunder juve kjo forma e te shprehurit se, "ne jemi një dhe se Akademia duhet te shembet, ose pduhet te na pranoje Akademia jonë se ne kemi te drejtë ?
Nxirri njëherë kullat e vendeve tjera e pastaj ti krahasojmi me tonat, nuk na lavdron ta mbyllim edhe njehere lexusin shqiptar në kulla hermetike se bota është e madhe. faleminderit për mirkuptimin.

I nderuar Kreksi!
Une nuk di çka ka ne Gjeorgji apo Azerbajxhan, pikerisht sepse ne postimin tim flas per shqipot dhe fqinjet e tyre. Kur te me bjere puna te shtyhem disi me tutje ndoshta do konsideroje edhe ata popuj. Por te lutem lexo dhe mbi te gjitha kerko te kuptosh thelbin apo çeshtjen kryesore te nje teme apo postimi!
Faleminderit.