Intervistë me shkrimtarin H.Ulqinaku.. fjalorth i detarisë..

[Strokulli]

[col]Intervistë me shkrimtarin Hajro Ulqinaku.



Le të kalojmë pak tek krijimtaria juaj. Ajo është kryesisht e lidhur për fëmijët dhe të rinjtë?

Meqenëse isha mësues, meqë i kam dashur gjithmonë dhe i dua fëmijët, edhe pse si nxënës në Normale dhe student në Beograd kam shkruar prozë për të rritur, më ka marrë rrjedha dhe jam përkushtuar prozës për fëmijë, e më vonë fillova të shkruaj edhe poezi për fëmijë.

Kam bërë tregime, romane, përmbledhje për fëmijë dhe të rinj dhe besoj që kam dhënë kontribut në letërsi, sepse letërsinë në Kosovë, e pse jo edhe letërsinë shqipe e kam begatuar me temën aq deficitare, por aq joshëse, detin dhe jetën në bregdet.

Kur jemi te deti, ajo që e bashkon të gjithë krijimtarinë tuaj është pikërisht motivi detar?

Temë qendrore e krijimtarisë sime është deti, sepse unë kam lindur këtu në breg të detit, sepse shkrim-leximin e kam mësuar duke vizatuar me cokla në ranën e lagun, sepse këngën e kam mësuar nga valët e detit dhe shkaktari më i madh për të gjithë këtë ka qenë nostalgjia për vendlindjen, për detin. E deti është një dashuri e madhe, dashuri e pafund dhe mall për vendlindjen.

Megjithatë, ju nuk keni shkruar vetëm për fëmijët e Ulqinit?

Po, është e vërtetë. Unë kam shkruar edhe për fëmijët e Kosovës sepse duke jetuar në Kosovë, duke e parë represionin e tmerrshëm mbi popullin dhe fëmijët e Kosovës, është shumë e logjikshme që ndjenjat më kanë shtyer që ta kallëzoj në prozë ose në poezi atë dhunë që ushtrohej mbi fëmijët shqiptarë në Kosovë.


Duke u shkolluar dhe duke punuar dhe jetuar larg Ulqinit, Ulqinin e kam pasur gjithmonë në zemër, në shpirt dhe ka dashur Zoti që të kthehem në Ulqin dhe t'i përkushtohem detit, detarisë, detarëve, peshkatarëve, ulqinakëve, të cilët aq shumë i dua. Kështu kam bërë librat për detarët dhe peshkatarët e Ulqinit.

Kohës së fundit keni botuar vëllimet monografike "Deti, detarët e Ulqinit" dhe "Detarë, peshkatarë ulqinakë", por besoj që cikli juaj i librave kushtuar detarëve dhe peshkatarëve ulqinakë nuk përfundon me kaq?

Gati kam kryer librin "Detarë, dokumente, gjurmë" që është pjesë e tretë e një kompleti monografik për detarët dhe peshkatarët e Ulqinit. Në këtë vëllim dalin në dritë dokumente të rralla, të vjetra, të panjohura, të shkruara madje edhe turqisht. Jap portrete të familjeve detare dhe të detarëve, të cilët nuk janë më. Në këtë mënyrë ata privohen nga harresa.

Përveç këtij libri, keni edhe ndonjë libër tjetër të gatshëm për botim?

Kam kryer po ashtu një glosar, fjalorth të detarisë, të fjalëve të rralla e të harruara të së folmes së Ulqinit. Nga redaktorja, leksikologja Shefkije Islamaj në recension është vlerësuar si një kontribut me rëndësi për pasurimin e fjalorit të ri të gjuhës shqipe i cili është në përgatitje. Kjo më gëzon, sepse, ndonëse jam munduar më se 40 vjet që kur isha student, e paskam bërë një punë të dobishme në fjalorin, glosarin e së folmes së Ulqinit.



Kam bërë edhe një antologji të këngës, baladës, legjendës me mitin e detit dhe të këngëve më të përzgjedhura të Kongresit të Berlinit nga folklori popullor shqiptar në Mal të Zi. Jam po ashtu në gjysëm të udhës të bëj një libër për ahengun popullor shqiptar të Ulqinit. Dashtë Zoti të botohen. Në këtë mënyrë, mendoj që vendlindjes i kam dhënë një kontribut aq sa kam ditur dhe kam mundur.|[/col]


______________________________
Hajro Ulqinaku. Ka lindur me 3 maj të vitit 1938 në lagjen Rana të Ulqinit. ''Kur lexon e studion veprën e Ulqinakut shikon se deti është parë gjithnjë si sfond i ngjarjeve që shtjellohen aq bukur rreth tij dhe për të. Deti është parë me fytyrë njeriu, me trup njeriu, me gjykim njeriu. Deti është parë në dualitetin njerëzor: me të mirat dhe të këqijat e tij, është parë në bunacën, qetësinë, por edhe në burën, tallazitjen e egër të tij. Pra, një det jetësor që zgjidh nyjet dhe dilemat, një det filozof e plak i urtë, një det që të rri gjithnjë afër, por herë-herë të ikën edhe larg, një det që fsheh misteret, por gjithmonë të dhuron edhe koralet e ndritshme''. ''Grekët e lashtë e kanë lënë një thënie “Në det lëshohen plot ujra të turbullta, por ai përsëri ngelet i pastër…”. I tillë është Hajro Ulqinaku, i cili i shtyrë nga magjia e detit flet me gjuhën e fëmijës duke mbetur i çiltër''.

Libra publicistikë dhe shkencorë: 'Deti, detarët e Ulqinit', 'Detarë, peshkatarë, ulqinakë', Detaria, detarë, dokumente', 'Libri për Ulqinin dhe ulqinakët', 'Glosar, fjalorth i detarisë i të folmes së Ulqinit'. - 'Poetët për Ulqinin - Ulqin ti det', 'Thesar popullor', 'Ulqin, ti kala'.

Libra për fëmij: Fëmijët e detit, Margaritarët e zez, Çelësi i artë, Kolovajza e florinjtë e Hënës, Mbrëmje pulëbardhash, Fëmijëria në bregdet, Gjiri i Shpresës, Ligji i detit, Kënga e Detit, Ani, Beni, Bukuria e detit, Panorama e detit, Thesari i piratëve, Pëllumbat në antenë, Barka me vela, Limani i Qetësisë, Ishulli i Gjelbër, Barka me visare.

[Strokulli]

[col]..Në veprën e tij filologjike-gjuhësore, Eqrem Çabej iu soll edhe çështjes së terminologjisë dhe motiveve detare shqiptare. Shqyrtimet etnolinguistike të E. Çabejt nga fusha e detarisë u përqendruan, në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të veçantë, në përmasat e terminologjisë detare të shqipes dhe, në mënyrë të tërthortë dhe të pjesërishme, në disa motive me karakter detar në trashëgiminë folklorike të shqiptarëve.

Çështjen e terminologjisë detare të shqipes E. Çabej e inkuadroi drejtpërdrejtë përbrenda një studimi të tij të thukët dhe me peshë të veçantë për mbrojtjen e tezës mbi vendbanimin e hershëm të shqiptarëve në Gadishullin Ballkanik, pra edhe në viset e Bregdetit Adriatik. “Çabej nuk e ka pasur vështirë ta rrëzonte mendimin e Vajgandit, i cili ka punuar në material të pakët, të mbledhur në mënyrë të pamjaftueshme, dhe pa dijeni të mjaftueshme gjuhësore.” (Aleksandar Loma, “Sloveni i Albanci do XII veka u svetlu toponomastike”). Në materialin faktik, që e ofron Çabej, vihen në dukje fjalë të shqipes për gjeomorfologjinë, mjetet e lundrimit e të peshkimit, për florën dhe faunën detare, prej të cilave disa si ato det, va, ani, ngjalë, shpiejnë drejtë trungut indoeuropian.

Në mbështetje të materialit gjuhësor që ofroi atëbotë Çabej, dhe që ofruan më vonë studiues të tjerë shqiptarë (Lirak Dodbiba, “Leksiku i sotëm detar i shqipes dhe elementet e tij të pahuazuara” në Studime mbi leksikun…II, USHT-Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1972, f. 239-265; Dr. R. Ushaku, Kërkime filologjikre, Prishtinë, Rilindja, 1981, f. 32-179; Ndoc Rakaj, “Emrat e peshqëve dhe organizmave të ujit. Emrat shqip të disa peshqvet, ernave dhe veglavet të peshkimit” në BUSH të Tiranës, Ser. e shk. nat.,1-1970, f. 3-19; ”Fjalë shqipe nga fusha e detarisë dhe e lundrimit” nga Etrit Rakaj, në Hylli i dritës nr. 5-6 (234-238), viti XXIII, Tiranë, 1995), del se terminologjia detare e shqipes nuk është aq e mangët. Me këtë rast do të shtonim se si tek E. Çabej, ashtu edhe te studiuesit e mëvonshëm, nuk çon peshë aq raporti numerik sa termat bazë që shënojnë apo emërtojnë makrokoncepte dhe koncepte gjenerike, si dhe dukuritë e ndryshme të krahasueshme me termat e dëshmuara nga koha antike në të cilat kemi potencuar më shumë, bashkë me ato të përbashkëta dhe të huaja. Për mendimin tonë, rëndësia e terminologjisë detare nuk mund të mohohet nga aspekti etnolinguistik, as ai historik dhe gjeografik.

Në aspektin etnolinguistik peshë të madhe duhet të kenë edhe njësitë më të gjëra e më komplekse leksiko-semantike lidhur me detin e detarinë, siç janë shprehjet e frazeologjitë përkatëse, të cilat janë marrë kalimthi edhe nga Eqrem Çabej e Lirak Dodbiba, por jo në mënyrë të plotë dhe të veçantë, pra jo edhe me theks të merituar për rëndësinë e tyre për këtë çështje. Edhe më relevante për traditën detare dhe vjetërsinë e saj te shqiptarët duhet të jenë formulat e ngurtësuara me karakter religjioz-pagan, që pasqyrojnë rituale, shprehi e zakone të vjetra detare, pastaj lokucione e proverba, tregime, gojëdhëna, përralla, legjenda e mite me motive e karakter detar, ku pasqyrohet një superstrukturë dhe kulturë materiale e shpirtërore, një trashëgimi lëndore e mendore e botës detare shqiptare, qoftë me tipare e veçori konceptuale, leksiko-semantike dhe kulturore të shqiptarëve. Në planin teorik jemi të prirur të gjykojmë se më lehtë ruhen dhe i rezistojnë mbishtresave të kulturave tjera disa prej kategorive gjuhësore dhe të krijimtarisë gojore, përfshirë këtu edhe planin e koncepteve jashtëgjuhësore, sesa terminologjia e thjeshtë, apo leksiku në kuptimin e ngushtë të fjalës - ky i fundit mund të hiqet më lehtë nga përdorimi, të harrohet dhe të zëvendësohet me terma të huaja në vazhdën e zhvillimit të detarisë, mënyrave të reja të jetës detare, dhe zhvillimit të njohurive të reja mbi florën, faunën e përvojën nga deti. Ruajtja më e sigurtë e koncepteve detare, udhëzimeve, porosive, besimeve, ritualeve dhe gjinive tjera të trashëgimisë kulturore me motive detare, në planin teorik del më e arsyeshme dhe më e besueshme te shqiptarët - gjë që në psikanalizë, etnologji, shpjegohet lehtë si inercion xheloz, mekanizëm kompensues dhe ushqim shpirtëror i ruajtur me shekuj.

E. Çabej i ka prekur disa struktura të trashëgimisë gojore-folklorike shqiptare me motive detare duke i krahasuar ato me të ngjashme nga koha homerike apo antike, por nuk e ka vënë këtë në mënyrë të veçantë dhe eksplicite në kontekstin e rëndësisë së tyre.

Në vazhdën e kërkimeve të mëtejme nga kjo fushë, përveç çështjes së leksikut, ku kemi pasur parasysh sidomos kontributin e E. Çabejt dhe dhe të L. Dodbibës, kemi vjelur dhe studiuar materiale të reja gjuhësore, të ruajtura deri më sot në trashëgiminë gojore të trevës së Ulqinit.

Për mendimin tonë, nuk mund të ketë rëndësi absolute shumësia e termave burimore sa përmasat konceptuale të tyre siç janë ato nga gjeomorfologjia detare si det, mat, grykë (deti) apo përmasat e përgjithshme të mjeteve të lundrimit (si anija dhe enë të mëdhaja e enë të vogla) si pjesë të pandara të saj në kohët më të hershme të zhvillimit të detarisë. Termat themelore të karakterit burimor nga flora e fauna duhet të jenë të vjetra, kurse dominimi i mjeteve të ndryshme të lundrimit, pjesëve të tyre, emrat e florës dhe faunës detare me origjinë të huaj, shpjegohen me zhvillimet e mëvonshme të hovshme të disa kulturave të tjera detare mesdhetare e më gjerë, që kanë lënë gjurmë edhe në nomenklaturën detare shqiptare, dëshmi kjo për kontakte të vazhdueshme të shqiptarëve me këto kultura. Çështje tjetër me rëndësi është gjithsesi fenomeni gjuhësor i krahasueshëm me atë të latinishtes vascellum (me kuptim enë), që në disa gjuhë mesdhetare ka marrë kuptimin e anijes (anë e enë) sikur në shqipe, pastaj relikti i fjalës puppis të latinishtes (= pjesa e prapme e anijes) e ruajtur në shprehjen shqipe “i kam punët n’pupa” (= i kam punët mirë), që si metaforë nga terminologjia dhe përvoja detare, ku punët në det shkojnë mirë kur fryn era për prapa dhe shtyn anije në drejtimin e dëshiruar, janë ngulitur, në trashëgiminë etnolinguistike të shqiptarëve.

Në mënyrë të veçantë duhet theksuar se strukturat më të gjera si frazeologjitë, përverbat, ritualet e motivet detare, përrallat e gojëdhënat e ndryshme me karakter detar, kanë hasur në vlerësim të favorshëm të kritikës si kategori etnolinguistike dhe si objekt studimi me rëndësi të veçantë. Në kontekstin e këtyre strukturave më të gjera gjuhësore dhe të trashëgimisë së kulturës shpirtërore shqiptare me tematikë detare, ndjej kënaqësi dhe obligim të theksoj meritën e profesorit të nderuar Eqrem Çabejt, i cili në vitet 70, duke vërejtur interesimin tim të veçantë për këtë fushë, më pat përkrahur dhe nxitur të bëja kërkime dhe studime të vazhdueshme në këtë drejtim - profesori i nderuar më kishte porositur të përgatisja një libër, ku do të përfshiheshin studime me tematikë detare. Kam satisfaksion dhe krenari që ky libër, apo edhe disa punime brënda tij, të botuara më herët, kanë hasur, aq sa jemi të informuar, në kritikë pozitive.

Mendimi shkencor depërton ngadalë, sidomos kur del sadopak nga kornizat dhe qasjet pararendëse me të cilat jemi mësuar, e sidomos nëse nuk paraqitet edhe në gjuhë të huaja. Megjithatë shkenca nuk duhet të ketë kufij nacionalë dhe të mbështillet në lëvozhgën e vet. Gjuha e saj është universale, por ajo gjuhë duhet t’u përcillet edhe të huajve.

Duke u marrë me leksikun detar e bregdetar, me studimin dhe intepretimin e tij, prof. Ushaku merr për bazë pasurinë gjuhësore (në këtë fushë) nga qyteti, bregdeti dhe deti i Ulqinit. Libri i tij ''Ulqini në gjurmë të shekujve'' së pari vërteton qytetarinë dhe kulturën qytetare të Ulqinit; së dyti, rithekson edhe njëherë etininë shqiptare, e cila është përcjellë nga shekulli në shekull; së treti, tregon se jeta e këtij qyteti është një bërthamë e detarisë shqiptare; dhe, së katërti, duke qenë bërthamë e detarisë dhe e bregdetarisë shqiptare, Ulqini ka pjesën e tij në civilizimin mesdhetar. Merita kryesore e shkenctarit Ushaku është puna që ka bërë rreth leksikut detar të Ulqinit. Këtu më poshtë do t’i përmendim disa nga punimet e tij leksikore të atyre viseve. Nga vepra e tij “Kërkime filologjike” i kemi veçuar këto punime leksikore: Një kontribut për studimin e leksikut detar të shqipes - Me vështrim të posaçëm në të folmen detare të Ulqinit. a) Veçoritë e elementeve të pahuazuara të leksikut detar të shqipes; b) Leksiku detar i shqipes i huazuar ose me elemente të huaja dhe të përbashkëta me gjuhë të tjera. Kontribut për studimin e disa shprehjeve dhe frazeologjive detare në të folmen detare të Ulqinit. a) Shprehje dhe frazeologji me termin –det; – barkë; me termat e armizhës; lidhur me manovrime në detari; lidhur me peshkun dhe mjetet e peshkimit. f) Shprehje dhe frazeologji të ndryshme. Me fjalë të tjera ai e ka zhbirë së punuari leksikun detar të Ulqinit dhe viset përreth tij. Edhe dr. Bahri Brisku (me origjinë nga ato vise) ka shkruar nga leksiku detar i Ulqinit me rrethe. Po përmendim: Gjurmë leksikore nga sfera e detarisë nga regjioni i Ulqinit (Prishtinë,1983); Mjetet e traditës dhe mënyra e peshkimit (Prishtinë 1983).|[/col]

[Strokulli]

Ulqin, 1615.