Shqiperia hap dyert
Posted: Fri May 07, 2010 6:16 pm
6 Maj 2010
Shqipëria hap dyert
Nga Dusko Doder. Fotot nga Nicole Bengiveno
NATIONAL GEOGRAPHIC.Vol.182.No.1.July.1992
Fotot Nicole Bengiveno
Pasi lashë pas autostradën plot trafik dhe botën e zhurmshme të Jugosllavisë për t’u futur në një rrugë të humbur mes malesh, fillova të ndiqja me kujdes shenjat e pakta e të ndryshkura buzë rrugës së shkretë ndërsa makina linte pas një re pluhuri teksa përparonte në territorin e zhveshur dhe të ashpër të Shqipërisë. Pas çdo kilometri rruga bëhej më me gropa dhe më e ngushte, e më ngjante sikur po kthehesha mbrapa në kohe për disa shekuj.
Po e quaj rrugë për hir të muhabetit. Gati isha i bindur se atë e kishin mbajtur qëllimisht në gjëndje aq të keqe që të pengonin hyrjen e pushtuesve, problem ky që e kishte shqetësuar Shqipërinë që nga kohë që s’mbahen mend. Do të mjaftonin vetëm dy-tre llokume dinamiti për të hedhur në erë ca shkëmbinj, dhe rruga do të vulosej për fare.
Ishte pragu i Vitit te Ri 1990. Shqipërisë, si për herë të parë, po i afrohesha me një përzierje pasigurie dhe frike. Kisha jetuar në disa vende komuniste, por ky para meje kishte pasur namin e vendit më shtypës dhe më paranojak nga të gjithë.
Një vend pak më i madh se Marylandi, me një popullsi 3.4 milion banorë, Shqipëria sapo kishte filluar të hapte kufijtë ndaj botës së jashtëme. Nën Enver Hoxhën që e qeverisi Shqipërine si një çiflik feudal që nga 1944 deri në vdekjen e tij në 1985, vendi u bë një epruvetë e mbyllur e kohës Staliniste, një nga diktaturat më mizore të botës, ku gratë e anëtarëve të dënuar të partise urdhëroheshin që t’i ndanin burrate tyre, ku mbajtja e mjekrrës ishte e ndaluar, ku besimi fetar ishte i jashtëligjshem, ku çdo kredi dhe biznes i huaj ishte i ndaluar, dhe ku po të kritikoje mungesën e ushqimeve në dyqan, mund të përfundoje në burg. Ti megjithë kushurinjte e tu. Edhe turistët nuk ishin të mirëpritur. Siç e kishte thënë Enveri: ”Ne s’do ta kthejmë vendin tonë në një han pa dyer, ku të hyje derri e dosa!”
U shtyva me makinë sa më thellë që munda në zonën mes dy kufijve, atij të Jugosllavisë e postës kufitare të Hanit të Hotit, dhe ndalova. Diku këtu ishte epiqendra e botës sime. Pas meje, në malet e përtejme malazeze ishte shtëpia e fëminisë e babait tim. Përpara meje, 30 km më në jug ishte qyteti i Shkodres, ku gjyshërit e mi nga mamaja jetonin dikur.
Ajri ishte i lagësht, i parfumuar nga aroma e luleve buze liqenit. Qetësia që më rrethonte u prish nga një grup udhëtarësh copë-copë e të palarë, që hynin nga Jugosllavia. Ato mbartnin çanta dhe valixhe duke ecur përgjatë një rruge të pajetë, njëkalimshe, që shkonte drejt ca rrotullameve të mëdha me tela me gjëmba dhe ca rojeve me fytyra të vrenjtura që ruanin kufirin shqiptar. Ua ngula sytë atyre udhëtarëve për një kohë të gjatë.
Sikur gjyshja ime nga babai të mos kishte ikur në St.Luis pas vdekjes së gjyshit, bashkë me djemtë e vajzat e saj, une fare mirë mund të kisha qënë një prej këtyre njerëzve që zvarrisnin nga pas valixhet përgjate rrugës kufitare. Por a do mund të isha përsëri ky që jam sot? A isha unë një prej tyre? Kjo pyetje do të bëhej refreni im në udhëtimin tim nëpër Shqipëri, të cilën do ta vizitoja gjashtë herë në 1991, tamam kur vendi po bënte ndarjen e dhimbshme nga komunizmi dhe trashëgimia çmendurake e Hoxhës.
Polici kufitar shtyu mbrapsh derën prej hekuri që mbyllte kufirin dhe më buzëqeshi. Më tregoi ku të parkoja, dhe pastaj ngjiti shkallët e asaj zyre të zymtë doganore. Unë e ndoqa pas.
Një tjetër grup burrash e grash po largoheshin – valët e para të një përroi vizitorësh të ligjshëm në Jugosllavi, që shkonin për të parë kushurinjtë e tyre nga të cilët ishin ndarë prej 40 vjetësh. Pa shqiptuar asnjë fjalë, një polic rreth të 30-tave po shfletonte fletë më fletë pashaportën time, duke e kqyrur me kujdes çdo vule të saj, a thua se aty ishin fshehur kode sekrete. Pasi mbaroi, ia kaloi dokumentin një burri tjetër dhe më shokoi kur mu drejtua me një anglishte pa gabime: “Hajde të të qeras me një kafe sa të bëhet pashaporta”. E kishte mësuar anglishten si autodidakt, duke dëgjuar programet e huaja në gjuhe angleze që transmetoheshin në radio, një krim për të cilin mund të përfundoje në burg në kohën e Enver Hoxhës.
Polici më hoqi udhën, dhe ne filluam të rrufisnim një kafe të ëmbël, dhe një Riesling shqiptar po ashtu të ëmbël në një dhomë tjetër. Nuk më la të paguaja, një ndjenjë lokale mikpritjeje, që do ta takoja gjithnjë e më shpesh gjatë udhëtimit tim. Por as nuk protestoi kur unë i lashë një stekë cigaresh mbi tavolinë. Vetëm pak minuta pasi kisha hyrë në Shqipëri, zbulova me kënaqesi që edhe diktatori më Orwellian në botë, nuk kishte mundur ta ndrydhte dot tërësisht natyrën njerëzore. Ky vend kishte akoma shpresë.
Duke dashur të isha në qendër të gjërave, nxitoja përgjatë rrugës për në kryeqytet, ndërkohë që qortoja vehten që dija aq pak mbi të parët e mi. Nuk e kisha vrarë kurrë mëndjen të mësoja se pse prindërit e mamasë sime shkuan në Austro-Hungari, por pa dyshim që ato ikën për të njëjtën arësye që i bën edhe sot mijëra shqiptarë që të emigrojnë: kërkimi i një jete më të mirë.
Prindërit e mamase dhe katër vëllezër i kishin vdekur para se ajo të mbushte të njëzetat, ndaj ajo nuk e vuri kurrë këmbën në Shqipëri. Pas hyrjes nuse në një familje sërbe, asaj iu desh të mos e përmendte më identitetin e saj, dhe pas ardhjes së komunistëve nsë fuqi, ajo nuk pati më kontakte me Shqipërine.
Edhe pasi Hoxha kishte vdekur dhe revolucioni e kishte fshirë komunizmin nga pjesa tjetër e Europes më 1989, Shqipëria mbetej një vend më vete, kokëfortësisht komuniste, një vend që ishte larguar prej kohesh nga bota e njohur, dhe që kishte vendosur të qëndronte mënjanë. Trashëgimtari i Hoxhes, Ramiz Alia e vazhdoi këtë traditë drakoniane.
Vetëm më 1990, dallgët revolucionare filluan të përplaseshin në vendin e shqipeve. Në qershor, një turme prej 5700 vetësh, pushtoi si stuhi ambasadat e huaja në Tiranë, duke kërkuar që qeveria t’i linte të emigronin. Në dhjetor studentët morën rrugët duke thirrur për reforma, plasën grevat dhe ekonomia filloi të shpërbëhej. U formua partia e parë alternative dhe u liruan disa të burgosur politikë. Qeveria e Alisë u detyrua të lejonte zgjedhjet shumëpartiake; në mars të 1991 u zgjodh parlamenti i parë pluralist.
Tmerri hoxhist më në fund po mbaronte, por shumë shpejt unë zbulova se do të duheshin vite, e mbase breza për Shqipërine që ajo të mund te arrinte botën moderne. Duke i dhëne makinës për nja një ore në rrugën kombëtare, nuk pashë asnjë veture tjetër. Here pas here, ndonje kamion i pavdekshem kinez, me turi si dele, shfaqej përmes ndonjë shtëllunge tymi. Lopë, derra, pata dhe pula, - që ecnin nëpër rrugë pa e prishur terezine – ma ulnin herë pas here shpejtësine. Po kështu edhe qerret që e ndanin rrugën me fshatarët që ecnin më këmbe ose mbi gomar.
Vura re tre femijë, jo më shume se 10 vjeç, që po qëndronin buzë rrugës dhe ndalova që t’i merrja në makinë. Ato kishin veshur një lloj uniforme shkollore, përparëse të zeza me një shall të kuq. Ngaqë s’mund të flisja gjuhën e tyre u ofrova nga një banane. Ato filluan të qeshin me nervozitet dhe refuzuan t’i hanin. Dyshova nëse e kishin parë këtë frut më përpara. Mu krijua ideja që ato as në veture nuk kishin hypur më parë, ngaqë nuk dinin si të uleshin dhe si të hapnin deren. Njëra nga vajzat m’i kishte ngulur sytë dhe më shikonte gjithë kohën me gojën hapur. Sapo ndalova makinën dhe u hapa derën që të dilnin jashtë, ato kërcyen nga makina dhe u turrën me vrap poshtë malit, sikur sapo të kishin dalë nga një anije kozmike. Qytetet që kaloja rrugës kishin një pamje shkretie dhe pisllëku; dyqanet ishn copë-copë dhe të zbrazët. Në një dyqan, gjithshka që mund të blihej ishin dy thase me patate, katër lakra të zverdhura dhe ca konserva peshku.
Kjo gjëndje tregonte qartë se sa shumë propaganda socialiste e përparimit të Hoxhës, kishte qënë pjesë e teatrit ballkanik. Megjithëse diktatori kishte vdekur prej pesë vjetësh, fantazma e tij ishte akoma gjallë. Në fillim të vitit 1991, statujat e tij akoma dominonin sheshet kryesore të cdo qyteti, fytyra e tij e punuar me kujdes që të dukej e pashme, e zgjuar, e përkujdesur dhe atërore.
* * *
Në Tiranë hyra tamam atëhere kur qyteti po zgjohej nga gjumi. Mes madhështisë së zbehur të shesheve e rrugëve të tij, njerëz me shpresë në sy nuk flisnin gjë tjetër përveçse politikes. Punëtoret, druvarët, studentët, zyrtarët, të gjithë qëndronin në mes të rrugës e të shesheve e flisnin e flisnin sikur donin të fitonin kohën kur i kishin detyruar të heshtnin.
Qindra prej tyre mblidheshin çdo ditë tek zyrat e Partise Demokratike. Ajo kuvli e ftohtë – vila që qeveria komuniste i kishte dhënë partisë së re nuk kishte ngrohje – ishte e mbushur plot me diskutime rreth fjalës së lirë, një koncept i huaj midis njerëzve që për dekada të tëra nuk mundnin t’u besonin fqinjëve dhe shokëve as mendimet që bluanin në kokë. Punëtorët vinin për të kërkuar ndihmë që të organizonin greva, një koncept i panjohur ky në kohën e Hoxhës.
Një ditë, ndërsa po dridhesha nga të ftohtit në një nga këto zyra, një aktivist i ri i quajtur Arsen hyri brenda, më kapi nga krahu dhe nuk ma lëshonte, ndërsa me një zë që i dridhej në gjoks nga indinjata, përpiqej të më shpjegonte që kriminelat komuniste akoma bënin ligjin nëpër fshatra. Ato ishin përpjekur t’i sabotonin përpjekjet e tij për të krijuar një degë të Partise Demokratike në qytetin e vogël të Laçit. Kishin kërcenuar se do ta vrisnin çdo njeri që do të kërkonte të votohej për parlament. Ato nuk ndaleshin para asgjëje.
Një grua e vjetër, me sy bojëqielli të zbërdhylur m’u afrua për të me thëne që Enver Hoxha i kishte detyruar njerëzit me forcë që të bëheshin ateistë. “Ai ma mori burrin 30 vjet më parë, sepse ai lexonte Biblën. Burri im vdiq në burg,” më thoshte ajo me shpatullat që i dridheshin nga e qara. “Pjesa më e madhe e priftërinjve u pushkatuan ose vdiqën burgjeve. Ne e ruajtëm besimin tonë të kyçur në zemër – se s’guxonim të flisnim me njeri.”
Ajo u largua. Një grup burrash hynë me tërsëllime brenda dhe një tip i gjatë me një kapele prej lecke bojëkafe filloi të bërtiste. Në fillim shqiptoi emrin e tij, Gjelosh Gega dhe pastaj statusin: “Jam i burgosur politik! Sapo u lirova! Doja vetëm të vija e të falenderoja Partine Demokratike.”
Kishte nje buzeqeshje të mbushur me gëzim që i zbulonte dhëmbin e vetëm që kishte në gojë. Të tjerët ia kishte thyer një kufitar, më tha Gega, kur ai dhe një shoku i tij u përpoqen të arratiseshin gjashtë vjet më parë. Gega, atëhere 20 vjeç ishte denuar me 18 vjet burg. Ai ishte me fat, se shoku tjetër mbeti i vrarë në kufi.
Brezi i ri, siç mësova me vonë, dëshëronte të zhdukte nga faqja e dheut çdo gjë që kishte lidhje me diktatorin Hoxha. “Shiko vetëm fqinjët tanë. Ata janë të gjithë më mirë se ne” më tha Azem Hajdari, një student filozofie trupngjeshur nga Tropoja, që më vonë do të bëhej anëtar i parlamentit. Disa javë më pas, Hajdari udhëhoqi studentët për të rrëzuar statujën e Hoxhës në sheshin qëndror të Tiranës, jo shumë larg nga një muzeum modern grotesk i mbushur me trivia nga jeta e diktatorit.
“Unë dua ta kthej këte muze të diktatorit në një disko gjigande” më tha në konfidence Gramoz Pashko, një nga bashkëthemeluesit e Partise Demokratike.
Sapo që shqiptarët u ndien të lire të flisnin, transformimi prej komunizmit filloi të rridhte me shpejtësi. Në shkurt të 1991 grevat po shpërthenin gjithandej dhe protestuesit e Qytetit Studenti hidhnin në ajër fletët e veprave të Enver Hoxhës, fjalët e të cilit dikur nderoheshin me përkushtim fetar.
“Enver,” bërtiste turma, “ti je hajdut! Ku shkuan lekët tona?”
* * *
Ne Shqipëri thashethemet përhapeshin me shpejtësine që përhapen në provincë, kështuqë fjala që familja e mamasë sime vinte që këtej, u përhap shpejt. Njerëzit vinin të më takonin, dhe më kërkonin që të recitoja fraza apo ninulla nga fëmijëria ime. Sa herë që e bëja, reagimi ishte i njëjtë - gurgullima të qeshure që ndiqeshin nga një ortek fjalesh që nuk i kuptoja. Kaq ishte e mjaftueshme për të garantuar pranimin, duke më futur sa hap e mbyll sytë brënda një shoqerie që kishte shpenzuar dhjetëvjeçare për të përsosur mosbesimin. Ato do të buzëqeshnin për mua, si të donin të thoshin: po, ai është i huaj, por ështe një prej nesh. Një prej nesh. Por ai ka jetuar jashtë burgut, dhe mbase tani e tutje edhe ne do të mund të jetojme jashte tij.
“Më thuaj të verteten” më tha një burrë rreth të tridhjetave. “Çfarë mendon bota e jashtme për ne? A jemi vërtet kaq të prapambetur? A janë gjërat vërtet kaq keq këtu, krahasuar me jashtë? Të lutem më thuaj të vërtetën.” Ai u mblodh kruspull nga të ftohtit brenda palltos së tij të zezë e të vjetëruar, duke pritur përgjigjen time.
Ishte e vështire t’i thoje atij që po, vendi i tij ishte shumë mbrapa dhe tmerrësisht i varfër.
“Po a mund të bëhemi pjesë e Europës; a është kaq e madhe diferenca?” Kjo pyetje m’u bë nga një grua. Sigurisht, i thashe unë, me kohë. Unë i dhashë 40 vjec asaj, por nuk mund të isha i sigurtë. Fytyra e saj e bukur kishte brazda të shqetësimeve të thella. Ato ishin si të gdhendura në atë fytyre.
Një nga shoket e mi të rinj ishte Bush kamarieri, gjithmonë me papion dhe gjithmonë me një shaka në gojë. (“Emrin ma kanë vënë nga Presidenti Bush” më tha njëherë). Pastaj ishte centralistja Rajmonda, e veshur me elegancë sepse i shoqi i saj Sofokliu, nganjëherë shkonte me kamionin e tij në Jugosllavi dhe sillte plaçka për të shitur. Dhe Flutra plot gjallëri që martohej atë vjeshtë. (“Ti me gjithë gruan tënde jeni të ftuar”, më tha).
Këta miq të rinj më ndihmuan që ta kuptoja Shqipërine. Bashkimi, nje aktivist i Partisë Demokratike më ftoi të vizitoja greven e pare të minatoreve të qymyrit në Valias, një minierë jashtë Tiranes. Kur unë arrita me Mercedesin tim, minatoret u kthyen drejt meje dhe filluan të fishkellenin e të brohorisnin. Ato tregonin makinën me dorë dhe ngrinin gishtat në forme V-je në ajër.
“Çfarë dreqin u the?” e pyeta Bashkimin më vonë.
“U thashë që unë ëndërroj atë ditë kur ky shesh të jetë i mbushur me makina si kjo, të gjitha të ngara nga minatorët!”
Por aktiviste të tjerë kishin një kapje më realiste të ekonomise së brishtë të Shqipërise. “Zoti na ruajt nga pushteti” më tha miku im Gramoz Pashko, që e vinte re se Shqipëria kishte ndalur së punuari për momentin, duke u luhatur midis socializmit dhe ekonomisë së tregut. “Nuk ka për të qëne e lehtë të ndryshosh një sistem që ka qënë i gjithi i kolektivizuar.”
As edhe një kafe e vetme private nuk e ndriçonte atë dimër Tiranën e zymtë të 1991-shit, që po shtyhej drejt pranverës. Në fakt, duke vënë syrin pas xhamave të dritareve të punishteve të asaj kohe, shpesh pashë gra të përkulura mbi punën e tyre si figura të nxjerra nga Dikensi, duke punuar në gjysëm errësire mbi makinat qepëse, teksa lëviznin këmbet me furi për t’i bërë gjilpërat të lëviznin.
Pas zgjedhjeve të para shumëpartiake, vendi hyri në një faze të re, pa u ndarë qartë nga ajo e vjetra. Figura kyçe të opozites, si Sali Berisha dhe Gramoz Pashko, kishin qënë edhe ata vetë anëtarë të Partise Komuniste disa muaj më parë.
Dhe megjithëse komunistët fituan 65% në votimet e pranverës 1991, zgjedhjet treguan falimentimin e komunizmit ne Shqiperi. Opozita përlau virtualisht çdo qytet, të vogël e të madh. Komunistët fituan vetëm nëpër fshatra. Ramiz Alia ishte akoma president, por ai dukej se e kuptonte që ishte vetëm një figurë kalimtare, që s’mund të bënte më shumë se sa të ofronte një ndjenjë stabiliteti, si një urë kalimi nga regjimet e së kaluarës në ato të së ardhmes.
* * *
Pjesën më të madhe të jetës së saj, mamaja ime nuk ndjehej mirë kur dëgjonte për reputacionin e Shqipërise si atë të një vendi të çuditshëm me një shtet policor fantazëm, ndaj dhe ajo e përmendte atë shumë rrallë. Po kur arriti në të 70-tat diçka ndryshoi brënda saj. Ajo filloi të fliste për dëshirën e saj që të vizitonte edhe njëherë Shkodren, qytetin e prindërve të saj. Në imagjinatën e saj, Shkodra u bë më ekzotike sesa vëndet më tërheqëse që ajo kishte vizituar – Muri i Madh Kinez, Vatikani, apo Kanioni i madh. Shkodra bënte pjesë në një kategori të veçante, për të cilën duhej folur me goxha krenari dhe me një nderim të veçantë. Por ajo nuk arriti kurrë ta bënte atë udhëtim.
Kur mbërrita më së fundi në Shkodër, qyteti ishte një mish-mash i vërtetë. Protestuesit bllokonin rrugët duke argumentuar se komunistet kishin fituar zgjedhjet nëpër fshatra, ku dy të tretat e njerëzve jetonin akoma me frikë.
Policët hapën zjarr duke vrarë katër aktiviste të rinj të Partise Demokratike dhe duke plagosur dhjetra të tjerë. Turma u ndez dhe i vuri flakën ndërteses së Komitetit të Partisë, dhe ndërkohë që unë po hyja në qytet, parakalova nje diagaç që nxirrte nga pas një mjegull tymi te zi.
Por mua më pëlqeu shpirti sfidant i Shkodrës, mbase një mbeturinë e krenarisë që e bëri këtë qytet qëndër të Ilirisë antike, mbreti i fundit i së cilës Gentius, u mund dhe u zu rob nga romakët në 168 B.C. Historia e qytetit është e ndërlikuar dhe plot spërdredhje, ashtu si edhe historia e Shqipërisë. Pas Romës këtu erdhi e u ngul Bizanti, i ndjekur nga valë pushtimesh nga Gothët, Serbët, Bullgarët, Normanët, Venedikasit, Turqit Otomane, Italianët dhe Gjermanët.
Fakti që Shqipëria është i vetmi vend europian me popullsinë më të madhe muslimane është një trashëgimi e periudhës otomane. Në 1967, kur Hoxha e deklaroi Shqipërinë të parin shtet ateist, rreth 70% e popullsise ishin muslimanë, 20% ortodoksë dhe 10% katolike. Përpjekja e ashpër e Hoxhës për t’i ç’rrenjosur të gjithë besimet fetare, shërbeu për të riforcuar tolerancen fetare, që kishte ekzistuar në këtë vend prej shekujsh.
Shkodranët mu dukën si një popull shumë mikpritës dhe i shoqërueshem. Unë nisa një bisedë me Marash dhe Domenika Selmanin dhe i pyeta ata për gjyshin tim me mbiemër Gjurku.
“S'e kam degjuar kurrë këtë emër” më tha Marashi duke më dhënë të njëjten përgjigje zemër ftohëse që kisha dëgjuar gjithandej nëpër qytet.
“Po Kosmaçi ke dëgjuar ndonjëhere? - e pyeta unë duke provuar me mbiemrin e xhaxheshës së nënës.
“Këtë po!” më tha Marashi duke vënë buzën në gaz. “Kemi një mësues që quhet Pjerin Kosmaçi në shkollën tonë. Do të të çoj ta takosh.” Duke kaluar rrugicave, arritëm tek një rradhë me shtëpi të vogla në rrugën Skënderbe. Por në fytyrën e Pjerin Kosmaçit që jetonte atje me gruan, djalin e vogël dhe mamane e Pjerinit, nuk gjeta asgjë familjare. “Nuk ma merr mendja të jem kushuriri juaj,” më tha së fundi Pjerini, pas një kafeje dhe disa gotave raki. “Ti ka mundesi të jesh kushuri i Jak Kosmaçiut që jeton në Durrës.”.
“A ke ndonjë numur telefoni të tij?” e pyeta.
Fjala “telefon” shkaktoi papritur një buçime të qeshurash. I zoti i shtëpisë, mamaja e tij 71- vjeçare dhe miqtë e mi Marashi dhe Domenika pergjigjeshin si aktorët në një sitkom televiziv, duke përsëritur fjalën “telefon” ndërsa qeshnin dhe rrotullonin sytë. Telefonat - asokohe ishin rreth 6.000 në të gjithë vendin- ishin një simbol i të privilegjuarve. Asnjeri prej tyre nuk ishte i tille. Po Pjerini më ngushëlloi duke më shkruar adresen me laps në një cope letre të grisur, që ma dha në dorë.
Do të shkoja t’i takoja ato sa më shpejt që të më jepej mundësia. Por së pari mezi prisja të takoja komshiun dhe kushuririn e Pjerinit, një prift Katolik Roman të quajtur Simon Jubani.
Ai ishte 65 vjec dhe shumë i dobësuar prej 26 viteve që kishte kaluar në një prej burgjeve më të tmerrshëm të Shqipërisë. Por At Jubani ishte akoma në gjëndje të qëndronte krenarisht, gjë që e kishte shndërruar ate në një hero kombëtar. Pak kohë pas lirimit të tij më 1990, ai iu kundërvu vendimit të qeverisë për ndalimin e fesë, duke u prirë në krye dhjetra banorëve të qytetit për tek një kishë katolike. I ruajtur nga të rinj shkodrane të armatosur me thika, At Jubani qëndroi mes ferrave të mbira nëpër rrugicat e harruara mes varreve të varrezës katolike dhe mbajti atje meshën e parë publike pas tre dekadash. Kur kishte mbaruar meshën, mijëra qytetarët që ishin ngjeshur brënda varrezës, dhe jo vetëm katolike por edhe myslimanë, u derdhën nëpër rrugë. Autoritetet u tërhoqën dhe kisha e At Jubanit më së fundi u rihap për mesha.
Ai më ftoi në zyrën e tij, ku një fotografi e vendosur në kornizë e takimit të tij me Papë Pavlin II, tregonte statusin e tij të ri pas vitesh të tëra harrese. At Jubani e dinte se e ardhmja do të ishte e veshtire.
“Eshtë e veshtirë të kalosh nga një shtet fisnor në demokraci “ më tha ai. Tranzicioni do të marrë kohë, por shqiptarët tashma e kanë treguar rrugën që duan të ndjekin. Ai më kujtoi se edhe Hoxha nuk mundi ta shkatërroje fenë, ashtu siç nuk mundi të shkatërroje edhe një nga gurët themelorë të kulturës shqiptare – besën.
“Kur Hoxha erdhi në pushtet, besa ishte besë” kujton At Jubani. “Ai u përpoq ta zëvendësonte atë me korrupsion, gënjeshtra dhe injorancë.”
* * *
Ah, besa! Më kujtohet një shprehje e vjetër që thotë “Shqiptari e ther djalën, por se ha fjalën”. Që fëmijë unë e kisha dëgjuar këtë fjalë të përmendej me solemnitet të veçantë dhe unë mësova ta respektoj fjalën e dhënë, pavarësisht nga rrethanat. Ky mësim është ende i gdhendur në tru dhe jeton në shpirtin tim.
Deri në fund të Luftes së Dytë Botërore, Shqipëria ishte kryesisht nje shoqëri feudalo-fisnore, e mbajtur në këmbë nga tradita e familjes dhe besnikërisë – dhe gjithmonë, besës.
Në Shqipërine e vjetër, besa nuk ishte thjesht një kod moral, që në shoqëritë e tjera formonte bazën e virtyteve dhe të etikës. Besa ishte ligji që shërbeu për shekuj si rregulluesi i jetës së përditëshme. Ajo rregullonte marrëdheniet midis individeve në bazë fshati e klani, por edhe në bazë distrikti. Të thyeje besën e dhënë dikujt nuk ishte vetëm turp, por edhe subjekt i dënimit më të rëndë – përjashtimit nga rrethi shoqëror.
Një miku im shqiptar i quajtur Çim Beqari, që më ndihmoi duke i dhënë makinës nëpër male dhe që më ndihmonte si përkthyes, më tregonte ndonjëherë gërmadhat e shtëpive ku ishte shkelur besa, ku katër gurët e anës në themel ishin nxjerrë jashtë, ashtu si kërkohej nga ligji i pashkruar. Shqiptarët nuk e ndëshkojnë më njëri tjetrin në atë mënyre, por unë vura re se ende mjaft njerëz hezitonin të premtonin diçka, sado e vogël qoftë ajo, si rregullimi i dritës në dhomën e hotelit tim, nga frika se nuk do të ishin në gjendje ta mbanin premtimin.
* * *
Duke ecur me makinë mes maleve të mprehta drejt bregdetit Adriatik, unë dhe Çimi më në fund mbërritëm në Shijak, fshati ku shpresoja të gjeja Jak Kosmaçiun. Ai mbase ishte lidhja ime e vetme me Shqiperine. Duke mbajtur në dorë një shishe me konjak francez dhe një kuti me çaj që i kisha blerë tek dyqani i valutës në Tiranë, unë kapërceva sheshin kryesor të fshatit për të filluar kërkimet. Një burrë që takuam i njihte. “Aha, Kosmaçi muratori,” na tha ai duke na treguar me dorë pallatin ku banonte ai.
Ngjita shkallët e betonit, çdonjëra prej të cilave ishte e ndryshme në lartësi nga tjetra dhe arrita tek banesa e Kosmaçiut. E studjova me vëmendje fytyrën e tij për tipare të njohura. A i kisha parë më parë ato vetulla dhe atë hundë të kërrusur në familjen time? Ai vete kishte një lloj dinjiteti, si ato të portreteve në bardhe e zi të varura në muret e apartamentit te tij.
Unë po vështroja me vëmendje një fotografi të varur në mur ku ishin 15 vetë. Në qendër ishte një ushtarak me grada dhe dekorata që qëndronte krah një plaku me shallvare turke dhe me një jelek me një gjerdan të trashë floriri që varej mbi të; dy djem të rinj të qethur bukur dhe me kostum mbrëmjeje qëndronin në anën tjetër. Gratë ishin veshur me disa veshje që asokohe duhet të kenë qëne moda e fundit e Parisit.
Kur Çimi i shpjegoi pse kisha adhur, syte e Jakut filluan të hidheshin sa nga unë tek përkthyesi, e së fundi u fiksuan mbi mua. Ai pohoi me kokë, buzëqeshi dhe na shtrëngoi përsëri duart. Miqësia jonë tashma ishte krijuar. Gjyshja nga babai e Jakut ishte nga Gjurkët ashtu siç ishte dhe motra e gjyshit tim nga mamaja. Me Jakun binim kushuri.
Folëm pa pushim gjithë mëngjesin. Historia e Jakut i dha një dimension krejt të ri në mendjen time tmerreve të periudhes së Hoxhës. Unë kisha kaluar pranë burgut të famshëm të Shqipërise, atij të Burrelit, por tani ai mu shndërrua në një vend të vërtetë, sëbashku me një vend tjetër të quajtur Spaç. Pjesëtare të familjes sonë kishin vuajtur në të dy këto vende.
Jaku e mbante mend si tani, ditën kur i arrestuan babanë, Anton Kosmaçin. Ishte viti 1944 dhe bota ishte akoma në luftë, por gjermanët kishin ikur nga Shqipëria. Tirana, ku Kosmaçitë jetonin, kishte rënë në duart e Enver Hoxhës dhe komunistëve. Jaku ishte 15 vjec.
Partizanët trokitën në derë dhe kërkuan për Antonin. Ai përqafoi mamanë e Jakut. Pastaj Jakun. Nuk kishte kohë për lot.
“E gjora nënë,” kujtonte ai. “Ajo e dinte ç’do ndodhte. Më tha që të shkoja e ta ndiqja babain, po pa rënë në sy”. Ecja për në komandën e policisë mori vetëm 15 minuta, jo më shumë, por çdo detaj i atyre minutave ishte gdhendur në kujtesën e Jakut. Kërcitja e hapave të rënda mbi zhavorrin e rrugës, babai i tij që ecte me trupin drejt, veshur me një pallto të gjatë e të zezë dhe me një kravatë të hollë, bulevardi me dy rradhët e rrapave të zhveshur anës tij, Lana që rridhte e ftohtë në mes të qytetit dhe babai që u kthye për një çast dhe ia bëri me dore para se të zhdukej pas mureve të lartë të një ndërtese të zymtë.
Antoni u dënua me 30 vjet burgim si “armik i popullit”. Dhjetë vjet, për çdo muaj që kishte shërbyer si Ministër i Drejtësisë në një nga qeveritë e kohës së Italise. I dërrmuar nga vitet e burgut, ai u lirua në mars 1964 nga një amnisti e përgjithshme. Por të gjithë komshinjte e dinin që ai ishte “armiku i popullit” dhe e trajtonin si leproz. Vdiq vetëm ca muaj pasi u lirua.
“Si ka mundësi që mamaja jote nuk di asgjë për këte? Nuk arriti t’i tregonte njeri?” më pyeti Jaku. Ai mbushi një gotë tjetër raki për të dy dhe më qëmtoi me sy, si për t’u ndjerë pak më i lehtësuar tani që ma tregoi historine e babait të tij duke nxjerrë kështu dhimbjen e kaq viteve. E ç’ti thoja atij njeriu të mirë e flokëbardhë? Që unë as nuk e dija që ai ekzistonte deri sa më thane emrin e tij në Shkoder.
Por ai e kuptonte. Më dhuroi sërish një buzëqeshje dhe vazhdoi. “Por nuk mjaftonte që Enveri ma futi babain në burg. Familja gjithashtu duhej të ndiqej gjithë jetën nga ky turp.” Mamanë e Jakut e internuan në një kamp punë në Tepelenë, ndërsa gjyshen tek një spital-burg jashtë Tiranës. Edukimi për Jakun mbaroi aty. Regjimi e bëri murator. Për herë të fundit, familjen ja dërguan në Shijak, ku ishin edhe sot e kësaj dite.
Dy djemtë e Jakut – Aleksandri dhe Blendi- vuajtën gjithashtu si nipat e armikut të popullit. Atyre iu mohua e drejta e shkollës pas klasës se tetë. Të dy u bëne mekanikë.
“ Më dhimbseshin, por s’kishte si të ndodhte ndryshe” më tha Jaku. “Ne të gjithë jetonim brënda një burgu të madh.”
Ai pushoi për rreth një minutë. Pashë që nuk po arrinte t’i kontrollonte dot më lotët që po i zinin frymën.
“Jak, Jak,” i foli gruaja që kishte qëndruar ulur, pa folur gjithë kohën. Kur ai rifilloi të fliste, vura re që toni i zërit i kishte ndryshuar dhe e kishte vënë poshtë zëmërimin.
Më 1 qershor 1990, ditën e Fëmijëve, dy vajzat e vogla të Aleksandrit, njëra tetë dhe tjetra 9 vjeçe, merrnin pjesë në një shfaqje që do të jepej për prindërit.
Jaku kujton: “Ato shkonin në prova gjithë dëshirë. Një ditë para shfaqjes, një anëtar i komitetit të Partisë së Shijakut erdhi në shkollë dhe i tha drejtorit që vajzat e Aleksandrit duhet të hiqeshin nga shfaqja.”
Armiq të popullit. Jaku heshti një copë herë. “Të dënosh për katër breza! Katër breza! Çfarë krimi meriton një dënim të tillë. Kundër babait tim nuk u bë asnjë akuze e drejtpërdrejtë. As edhe një e vetme!”
“Por tani do të të them tragjedinë e vërtetë” më tha ai me zërin tashmë të kthyer në një pëshperimë, sikur të ishte duke më besuar sekretin më të madh të jetës së tij. “Ditën që dy mbesat e mija u përjashtuan, dy djemtë e mi u betuan që do arratiseshin. Do të iknin sikur ç’të bëhej. Edhe sa kohe duhej të vuanin? As stërnipat nuk mund të rehabilitoheshin?”
Që të dy, Aleksandri 35 dhe Blendi 21, e mbajtën fjalen. Ata ikën nga Shqiperia në 1991. “Nuk shqetësohem për Blendin” më tha Jaku. “Ai ështe i ri. Eshtë në Itali. Shqipëria ka marrëdhënie të mira me Italinë. Flasim edhe me telefon nga posta.
“Por Aleksandri…” një psherëtime i doli nga shpirti. “Ai më rri në mëndje ditë e natë. Gruaja dhe kalamajtë e tij janë akoma këtu. Ai është në Jugosllavi, në një burg ku mbajnë refugjatët. Ai do të shkoje ne Amerike, Kanada ose Australi. Por askush nuk i do më shqiptarët sot”.
Unë nxorra dhuratat, pijen dhe çajin, dhe i premtova Jakut dhe Anës që do të përpiqesha ta ndihmoja Aleksandrin. U jepja besën për këtë. Sytë e tyre u mbushën me lot, dhe atëhere e kuptova se unë sapo kisha thenë fjalën qe ato kishin pritur më shumë prej meje.
Unë hodha krahun mbi supet e Jakut ndërsa po rrinim ashtu në heshtje nën shkëlqimin e driteës së ditës, si dy kushurinj të vërtete, të ndjekur nga Rita, gruaja e Aleksandrit dhe dy vajzat e vogla.
“Ma jep fjalën që do vish përsëri” më pyeti Jaku.
“Po”, i thashë.
* * *
Kudo nëpër zonën rurale të Shqipërise takova njerëz që i ishin nënshtruar fatit të tyre në këtë jetë, por që prape, kohë pas kohe gjenin kënaqesi të vogla për të gëzuar, të panjohura nën qeverisjn e Hoxhes. “Ne po përpiqemi t’i gëzojme këto ditë dhe mos mendojmë për të nesërmen” më tha Nazmi Guzi, një fshatar i ri që unë e takova ne Borsh, buze Jonit. Ca shokë te Nazmiut po martoheshin dhe i gjithë fshati ishte mbledhur për të pasur një pasdite plot gaz.
“Sonte ne shpresojmë” më tha Nazmiu, 35 vjec. “Kjo është dasma e parë që unë marr pjesë, ku dollia e parë nuk ngrihet për Partine dhe për Enverin”. Nazmiu dhe e motra iu bashkuan të tjerëve që plot vrull kërcenin Napolonin, një kercim dasme që e kishte emrin nga monedhat e floririt që të ftuarit i hidhnin çiftit para kohës komuniste. Tani s’kishte asnjë kokërr floriri.
Dollibashi propozoi edhe një dolli tjetër e cila u pasua nga një miratim i fuqishëm. “Ishte një dolli për refugjatët” më shpjegoi Nazmiu.”Pothuajse të gjithë e kanë nga një njeri në Itali. Vëllai i dhendrit iku në mars dhe burri i motres time në prill.”
Ikja nga Shqiperia po bëhej gjithnjë e më e vështirë. Ndërsa muajt e fundit të vitit 1991 po afroheshin, njerëzit po bëheshin gjithnjë e më të dëshpëruar. Trashëgimia e Hoxhës ishte thyer, por po ashtu edhe disiplina. Askush nuk punonte. Në fakt unë takova shume mekanikë nga Fabrika e Tekstileve në Tirane, që nuk kishin shkuar në pune që në mars. Sidoqofte akoma merrnin 80% të rrogës. E njëjta gjë bëhej edhe me punëtorët e fabrikës së xhamit në Kavajë, që nuk kishin dalë në punë që në vitin 1990, sepse nuk kishin ku të gjenin më lënde të pare. Njera gjë sillte tjetrën. Nga që s’kishte meë xhama për të zevendesuar dritaret e thyera, shkolla, fabrika dhe zyra ishin te detyruara të mbylleshin kur bënte ftohte. Në zyrat dhe shkollat që ishin akoma hapur nuk kishte ngrohje, sepse prodhimi i qymyrit ishte ndalur.
Demonstrata buke kishin shpërthyer në disa qytete. Në Fushë Arrëz, një qytezë e vogël sharrëtaresh, protestuesit e uritur kishin marshuar tek depot lokale të ushqimit, pas disa thashethemeve për mungese buke. 20 police nuk mund ta përmbanin një turmë 2000 vetëshe, e cila i vuri zjarrin ndërteses. Më shumë se 30 njerëz vdiqën në perleshje.
Miqte e mi shqiptarë ishin të gjithë në një mendje, se kjo ishte kriza më e keqe e bukës që nga koha kur komunistët ishin larguar nga pushteti. “Më parë, shperndarja e rregullt e ushqimit bëhej nga frika,” më shpjegoi një burrë që kishte punuar një kohë të gjatë në zyrat e shtetit. Tani fshatarët e mbanin prodhimin në shtëpi dhe banorët e qytetit duhet të rrinin në rradhë të gjata përgjate natës, që të blinin qumësht te nesërmen në mëngjes.
“Edhe kur e ke zënë rradhën që herët, prapë nuk e ke të garantuar që do gjesh qumësht” më tha një grua e vjetër. Ajo blinte qumështin për nipërit.
Udhëtaret udhëzoheshin të merrnin ushqim me vehte në udhëtimet nëpër Shqipëri. Një diplomat grek që udhëtonte me makinë nga Athina në Tirane, ishte ndalur dhe pasi i kishin vjedhur gjithshka e kishin lene të ikte vetëm me brekë dhe kanatiere.
Këto trauma vetëm sa e forconin edhe më shumë betejën politike në Tiranë. Shqipëria hyri në vitin 1992 duke u rrotulluar jashtë kontrollit. Forcat Demokratike kërkonin zgjedhje të reja në pranverë dhe fituan 62% të votave, gjë që u dha atyre kontroll mbi parlamentin e ri me 140 vende.
Ramiz Alia, mbajtësi i fundit i pushtetit komunist, dha dorëheqjen ne prill. Ai u zëvendesua nga Sali Berisha, një nga themeluesit e PD dhe lider karizmatik.
Pjesa më e madhe e shqipëtarëve e dinin se çfare kërkonin – një shoqëri të civilizuar, një ekonomi tregu, qeverisje parlamentare dhe të Drejtat e Njeriut.
Vendi tani po hyn në një tranzicion të dhimbshem, që mund të zgjase vite të tëra. Sfidat jane të qarta – Shqiperia duhet ta kaloje psikologjine disfatiste të rrënjosur nga vite të tëra represioni, të përpiqet të çlirohet nga burokracia e ngulur kudo, të binde brezin e ri (60% e popullsise janë nën 25 vjec) që të qëndroje në atdhe, të ruaje tolerancen fetare dhe mbi te gjitha të punoje për të ringjallur një ekonomi të ngurosur.
Sidoqofte ka disa shenja shprese. Investitoret e huaj kane filluar ta vizitojnë, duke pare mundesi tek bregdeti i mrekullueshem dhe në malet e mbuluara me dëborë; rezervat e naftës, kromit dhe bakrit.
Ka plane për zhvillimin e plazheve të virgjëra përgjatë bregdetit Jonian. Por rruget pranë bregut janë të rralla dhe në nevojë të dëshperuar për riparime. Hoxha nuk e donte të populluar këtë pjesë të Shqiperisë, pasi njerëzit mund të arratiseshin me not në Korfuzin që dukej atje tutje me sy . Ndërsa ecja përgjatë brigjeve, asnje shpirt i gjalle nuk dukej në horizont, por veç bunkere betoni dhe tela me gjemba, firma e frikshme e Hoxhës. Do të kërkoje një investim të madh që të mund ta sjellesh turizmin këtu, por prapë eshte gjë që bëhet.
Duke i dhënë makines në rrugën e kthimit nga Saranda për në kryeqytet, kalova përmes një peisazhi te mrekullueshëm të mbushur me gjelbërim ullinjsh e zverdhëllime limonash. Në Vuno, një fshat i vogël malor buzë detit, ndalova të flisja me një çift që ishin ulur e rrinin në taracë.
A mund ta perfytyrojne dot ata këtë vend si një vend zbavitjeje për turistë të pasur?”
“Eh, s’bëhet ndonjëhere ky vend” më thotë gruaja me buzën në gaz.
“Po gjërat po ndryshojnë”, i thashë.
Ajo qeshi përseri dhe me hodhi një shikim si të donte te më thoshte: “Eh, si kupton dot ti këto, jo” dhe nuk foli.
I shoqi i saj më hodhi një veshtrim pyetes. “Çfare ka ndryshuar?” me pyeti.”Dy djemte më kanë ikur në Itali. Ti lemë ata të shikojne për fatin e tyre, dhe te urojme që te kthehen buzagas. Ja këtë dimë ne”. Me fjale te tjera, ato e ndjenin se ishte e pamundur për shqipëtaret t’ia dilnin mbanë në Shqiperi. Për ta, fati i mirë ishte mall importi, ashtu siç ishte edhe për kushuririn tim, Jak Kosmaçiun.
***
Rrugës së kthimit për në Beograd, u kujtova për premtimin që i kisha dhënë Jakut. Aleksandri mbahej akoma në një burg jugosllav, ku ai dhe refugjatë të tjerë nga Shqipëria prisnin për një rishikim të statusit të tyre nga zyra e UNHCR. Kur i telefonova ambasadës amerikane, një zyrtar i zyrës konsullore më tha se Aleksandri nuk mund të merrte azil në Amerike. “ Pse nuk provon Australine ose Kanadanë?” me tha.
Kanadaja e pranoi kërkesen e tij, kështuqë unë pata kënaqësine e madhe ta shihja Aleksandrin të lirohej nga burgu. E ftova për darke që ta festonim.
“A do kthehesh më ne Shqiperi?”
“Kurre!” më tha Aleksandri. “Jam betuar. Komunistët jane akoma në pushtet. Shikoji kryetaret e opozitës – thuajse të gjithe ish-komunistë.”
Kjo ishte e vertetë. Çdo njeri që donte të ecte përpara në Shqiperi ishte bërë anëtar partie, të pakten formalisht. Por komunizmi tashma kishte vdekur, sigurimi nuk ekzistonte më. Po kështu nuk ekzistonte më edhe Shqiperia e vjetër. Shqiperia e re mund të ishte – duhet të ishte - ndryshe. Njerëzit do ta përzinin fantazmen e Hoxhës dhe do të fillonin diçka të re, përpiqesha ta bindja unë. Por Aleksandri nuk tundej nga e tija. Lëre te iki, thashë me së fundi. Mjaft ka vuajtur.
Tani ai eshte larguar në Kanada, ku së shpejti do t’i bashkohen edhe fëmijet dhe gruaja. Kur ia tregova kushuririt tim Jak historine, ai rrezëllinte nga gëzimi, por nuk dukej i zënë në befasi nga lajmi i mirë.
Sigurisht. Se unë i kisha dhënë besen Jakut që do ta mbaroja këtë punë.
Artikull i marrë nga National Geographic, 1992
Shqipëria hap dyert
Nga Dusko Doder. Fotot nga Nicole Bengiveno
NATIONAL GEOGRAPHIC.Vol.182.No.1.July.1992
Fotot Nicole Bengiveno
Pasi lashë pas autostradën plot trafik dhe botën e zhurmshme të Jugosllavisë për t’u futur në një rrugë të humbur mes malesh, fillova të ndiqja me kujdes shenjat e pakta e të ndryshkura buzë rrugës së shkretë ndërsa makina linte pas një re pluhuri teksa përparonte në territorin e zhveshur dhe të ashpër të Shqipërisë. Pas çdo kilometri rruga bëhej më me gropa dhe më e ngushte, e më ngjante sikur po kthehesha mbrapa në kohe për disa shekuj.
Po e quaj rrugë për hir të muhabetit. Gati isha i bindur se atë e kishin mbajtur qëllimisht në gjëndje aq të keqe që të pengonin hyrjen e pushtuesve, problem ky që e kishte shqetësuar Shqipërinë që nga kohë që s’mbahen mend. Do të mjaftonin vetëm dy-tre llokume dinamiti për të hedhur në erë ca shkëmbinj, dhe rruga do të vulosej për fare.
Ishte pragu i Vitit te Ri 1990. Shqipërisë, si për herë të parë, po i afrohesha me një përzierje pasigurie dhe frike. Kisha jetuar në disa vende komuniste, por ky para meje kishte pasur namin e vendit më shtypës dhe më paranojak nga të gjithë.
Një vend pak më i madh se Marylandi, me një popullsi 3.4 milion banorë, Shqipëria sapo kishte filluar të hapte kufijtë ndaj botës së jashtëme. Nën Enver Hoxhën që e qeverisi Shqipërine si një çiflik feudal që nga 1944 deri në vdekjen e tij në 1985, vendi u bë një epruvetë e mbyllur e kohës Staliniste, një nga diktaturat më mizore të botës, ku gratë e anëtarëve të dënuar të partise urdhëroheshin që t’i ndanin burrate tyre, ku mbajtja e mjekrrës ishte e ndaluar, ku besimi fetar ishte i jashtëligjshem, ku çdo kredi dhe biznes i huaj ishte i ndaluar, dhe ku po të kritikoje mungesën e ushqimeve në dyqan, mund të përfundoje në burg. Ti megjithë kushurinjte e tu. Edhe turistët nuk ishin të mirëpritur. Siç e kishte thënë Enveri: ”Ne s’do ta kthejmë vendin tonë në një han pa dyer, ku të hyje derri e dosa!”
U shtyva me makinë sa më thellë që munda në zonën mes dy kufijve, atij të Jugosllavisë e postës kufitare të Hanit të Hotit, dhe ndalova. Diku këtu ishte epiqendra e botës sime. Pas meje, në malet e përtejme malazeze ishte shtëpia e fëminisë e babait tim. Përpara meje, 30 km më në jug ishte qyteti i Shkodres, ku gjyshërit e mi nga mamaja jetonin dikur.
Ajri ishte i lagësht, i parfumuar nga aroma e luleve buze liqenit. Qetësia që më rrethonte u prish nga një grup udhëtarësh copë-copë e të palarë, që hynin nga Jugosllavia. Ato mbartnin çanta dhe valixhe duke ecur përgjatë një rruge të pajetë, njëkalimshe, që shkonte drejt ca rrotullameve të mëdha me tela me gjëmba dhe ca rojeve me fytyra të vrenjtura që ruanin kufirin shqiptar. Ua ngula sytë atyre udhëtarëve për një kohë të gjatë.
Sikur gjyshja ime nga babai të mos kishte ikur në St.Luis pas vdekjes së gjyshit, bashkë me djemtë e vajzat e saj, une fare mirë mund të kisha qënë një prej këtyre njerëzve që zvarrisnin nga pas valixhet përgjate rrugës kufitare. Por a do mund të isha përsëri ky që jam sot? A isha unë një prej tyre? Kjo pyetje do të bëhej refreni im në udhëtimin tim nëpër Shqipëri, të cilën do ta vizitoja gjashtë herë në 1991, tamam kur vendi po bënte ndarjen e dhimbshme nga komunizmi dhe trashëgimia çmendurake e Hoxhës.
Polici kufitar shtyu mbrapsh derën prej hekuri që mbyllte kufirin dhe më buzëqeshi. Më tregoi ku të parkoja, dhe pastaj ngjiti shkallët e asaj zyre të zymtë doganore. Unë e ndoqa pas.
Një tjetër grup burrash e grash po largoheshin – valët e para të një përroi vizitorësh të ligjshëm në Jugosllavi, që shkonin për të parë kushurinjtë e tyre nga të cilët ishin ndarë prej 40 vjetësh. Pa shqiptuar asnjë fjalë, një polic rreth të 30-tave po shfletonte fletë më fletë pashaportën time, duke e kqyrur me kujdes çdo vule të saj, a thua se aty ishin fshehur kode sekrete. Pasi mbaroi, ia kaloi dokumentin një burri tjetër dhe më shokoi kur mu drejtua me një anglishte pa gabime: “Hajde të të qeras me një kafe sa të bëhet pashaporta”. E kishte mësuar anglishten si autodidakt, duke dëgjuar programet e huaja në gjuhe angleze që transmetoheshin në radio, një krim për të cilin mund të përfundoje në burg në kohën e Enver Hoxhës.
Polici më hoqi udhën, dhe ne filluam të rrufisnim një kafe të ëmbël, dhe një Riesling shqiptar po ashtu të ëmbël në një dhomë tjetër. Nuk më la të paguaja, një ndjenjë lokale mikpritjeje, që do ta takoja gjithnjë e më shpesh gjatë udhëtimit tim. Por as nuk protestoi kur unë i lashë një stekë cigaresh mbi tavolinë. Vetëm pak minuta pasi kisha hyrë në Shqipëri, zbulova me kënaqesi që edhe diktatori më Orwellian në botë, nuk kishte mundur ta ndrydhte dot tërësisht natyrën njerëzore. Ky vend kishte akoma shpresë.
Duke dashur të isha në qendër të gjërave, nxitoja përgjatë rrugës për në kryeqytet, ndërkohë që qortoja vehten që dija aq pak mbi të parët e mi. Nuk e kisha vrarë kurrë mëndjen të mësoja se pse prindërit e mamasë sime shkuan në Austro-Hungari, por pa dyshim që ato ikën për të njëjtën arësye që i bën edhe sot mijëra shqiptarë që të emigrojnë: kërkimi i një jete më të mirë.
Prindërit e mamase dhe katër vëllezër i kishin vdekur para se ajo të mbushte të njëzetat, ndaj ajo nuk e vuri kurrë këmbën në Shqipëri. Pas hyrjes nuse në një familje sërbe, asaj iu desh të mos e përmendte më identitetin e saj, dhe pas ardhjes së komunistëve nsë fuqi, ajo nuk pati më kontakte me Shqipërine.
Edhe pasi Hoxha kishte vdekur dhe revolucioni e kishte fshirë komunizmin nga pjesa tjetër e Europes më 1989, Shqipëria mbetej një vend më vete, kokëfortësisht komuniste, një vend që ishte larguar prej kohesh nga bota e njohur, dhe që kishte vendosur të qëndronte mënjanë. Trashëgimtari i Hoxhes, Ramiz Alia e vazhdoi këtë traditë drakoniane.
Vetëm më 1990, dallgët revolucionare filluan të përplaseshin në vendin e shqipeve. Në qershor, një turme prej 5700 vetësh, pushtoi si stuhi ambasadat e huaja në Tiranë, duke kërkuar që qeveria t’i linte të emigronin. Në dhjetor studentët morën rrugët duke thirrur për reforma, plasën grevat dhe ekonomia filloi të shpërbëhej. U formua partia e parë alternative dhe u liruan disa të burgosur politikë. Qeveria e Alisë u detyrua të lejonte zgjedhjet shumëpartiake; në mars të 1991 u zgjodh parlamenti i parë pluralist.
Tmerri hoxhist më në fund po mbaronte, por shumë shpejt unë zbulova se do të duheshin vite, e mbase breza për Shqipërine që ajo të mund te arrinte botën moderne. Duke i dhëne makinës për nja një ore në rrugën kombëtare, nuk pashë asnjë veture tjetër. Here pas here, ndonje kamion i pavdekshem kinez, me turi si dele, shfaqej përmes ndonjë shtëllunge tymi. Lopë, derra, pata dhe pula, - që ecnin nëpër rrugë pa e prishur terezine – ma ulnin herë pas here shpejtësine. Po kështu edhe qerret që e ndanin rrugën me fshatarët që ecnin më këmbe ose mbi gomar.
Vura re tre femijë, jo më shume se 10 vjeç, që po qëndronin buzë rrugës dhe ndalova që t’i merrja në makinë. Ato kishin veshur një lloj uniforme shkollore, përparëse të zeza me një shall të kuq. Ngaqë s’mund të flisja gjuhën e tyre u ofrova nga një banane. Ato filluan të qeshin me nervozitet dhe refuzuan t’i hanin. Dyshova nëse e kishin parë këtë frut më përpara. Mu krijua ideja që ato as në veture nuk kishin hypur më parë, ngaqë nuk dinin si të uleshin dhe si të hapnin deren. Njëra nga vajzat m’i kishte ngulur sytë dhe më shikonte gjithë kohën me gojën hapur. Sapo ndalova makinën dhe u hapa derën që të dilnin jashtë, ato kërcyen nga makina dhe u turrën me vrap poshtë malit, sikur sapo të kishin dalë nga një anije kozmike. Qytetet që kaloja rrugës kishin një pamje shkretie dhe pisllëku; dyqanet ishn copë-copë dhe të zbrazët. Në një dyqan, gjithshka që mund të blihej ishin dy thase me patate, katër lakra të zverdhura dhe ca konserva peshku.
Kjo gjëndje tregonte qartë se sa shumë propaganda socialiste e përparimit të Hoxhës, kishte qënë pjesë e teatrit ballkanik. Megjithëse diktatori kishte vdekur prej pesë vjetësh, fantazma e tij ishte akoma gjallë. Në fillim të vitit 1991, statujat e tij akoma dominonin sheshet kryesore të cdo qyteti, fytyra e tij e punuar me kujdes që të dukej e pashme, e zgjuar, e përkujdesur dhe atërore.
* * *
Në Tiranë hyra tamam atëhere kur qyteti po zgjohej nga gjumi. Mes madhështisë së zbehur të shesheve e rrugëve të tij, njerëz me shpresë në sy nuk flisnin gjë tjetër përveçse politikes. Punëtoret, druvarët, studentët, zyrtarët, të gjithë qëndronin në mes të rrugës e të shesheve e flisnin e flisnin sikur donin të fitonin kohën kur i kishin detyruar të heshtnin.
Qindra prej tyre mblidheshin çdo ditë tek zyrat e Partise Demokratike. Ajo kuvli e ftohtë – vila që qeveria komuniste i kishte dhënë partisë së re nuk kishte ngrohje – ishte e mbushur plot me diskutime rreth fjalës së lirë, një koncept i huaj midis njerëzve që për dekada të tëra nuk mundnin t’u besonin fqinjëve dhe shokëve as mendimet që bluanin në kokë. Punëtorët vinin për të kërkuar ndihmë që të organizonin greva, një koncept i panjohur ky në kohën e Hoxhës.
Një ditë, ndërsa po dridhesha nga të ftohtit në një nga këto zyra, një aktivist i ri i quajtur Arsen hyri brenda, më kapi nga krahu dhe nuk ma lëshonte, ndërsa me një zë që i dridhej në gjoks nga indinjata, përpiqej të më shpjegonte që kriminelat komuniste akoma bënin ligjin nëpër fshatra. Ato ishin përpjekur t’i sabotonin përpjekjet e tij për të krijuar një degë të Partise Demokratike në qytetin e vogël të Laçit. Kishin kërcenuar se do ta vrisnin çdo njeri që do të kërkonte të votohej për parlament. Ato nuk ndaleshin para asgjëje.
Një grua e vjetër, me sy bojëqielli të zbërdhylur m’u afrua për të me thëne që Enver Hoxha i kishte detyruar njerëzit me forcë që të bëheshin ateistë. “Ai ma mori burrin 30 vjet më parë, sepse ai lexonte Biblën. Burri im vdiq në burg,” më thoshte ajo me shpatullat që i dridheshin nga e qara. “Pjesa më e madhe e priftërinjve u pushkatuan ose vdiqën burgjeve. Ne e ruajtëm besimin tonë të kyçur në zemër – se s’guxonim të flisnim me njeri.”
Ajo u largua. Një grup burrash hynë me tërsëllime brenda dhe një tip i gjatë me një kapele prej lecke bojëkafe filloi të bërtiste. Në fillim shqiptoi emrin e tij, Gjelosh Gega dhe pastaj statusin: “Jam i burgosur politik! Sapo u lirova! Doja vetëm të vija e të falenderoja Partine Demokratike.”
Kishte nje buzeqeshje të mbushur me gëzim që i zbulonte dhëmbin e vetëm që kishte në gojë. Të tjerët ia kishte thyer një kufitar, më tha Gega, kur ai dhe një shoku i tij u përpoqen të arratiseshin gjashtë vjet më parë. Gega, atëhere 20 vjeç ishte denuar me 18 vjet burg. Ai ishte me fat, se shoku tjetër mbeti i vrarë në kufi.
Brezi i ri, siç mësova me vonë, dëshëronte të zhdukte nga faqja e dheut çdo gjë që kishte lidhje me diktatorin Hoxha. “Shiko vetëm fqinjët tanë. Ata janë të gjithë më mirë se ne” më tha Azem Hajdari, një student filozofie trupngjeshur nga Tropoja, që më vonë do të bëhej anëtar i parlamentit. Disa javë më pas, Hajdari udhëhoqi studentët për të rrëzuar statujën e Hoxhës në sheshin qëndror të Tiranës, jo shumë larg nga një muzeum modern grotesk i mbushur me trivia nga jeta e diktatorit.
“Unë dua ta kthej këte muze të diktatorit në një disko gjigande” më tha në konfidence Gramoz Pashko, një nga bashkëthemeluesit e Partise Demokratike.
Sapo që shqiptarët u ndien të lire të flisnin, transformimi prej komunizmit filloi të rridhte me shpejtësi. Në shkurt të 1991 grevat po shpërthenin gjithandej dhe protestuesit e Qytetit Studenti hidhnin në ajër fletët e veprave të Enver Hoxhës, fjalët e të cilit dikur nderoheshin me përkushtim fetar.
“Enver,” bërtiste turma, “ti je hajdut! Ku shkuan lekët tona?”
* * *
Ne Shqipëri thashethemet përhapeshin me shpejtësine që përhapen në provincë, kështuqë fjala që familja e mamasë sime vinte që këtej, u përhap shpejt. Njerëzit vinin të më takonin, dhe më kërkonin që të recitoja fraza apo ninulla nga fëmijëria ime. Sa herë që e bëja, reagimi ishte i njëjtë - gurgullima të qeshure që ndiqeshin nga një ortek fjalesh që nuk i kuptoja. Kaq ishte e mjaftueshme për të garantuar pranimin, duke më futur sa hap e mbyll sytë brënda një shoqerie që kishte shpenzuar dhjetëvjeçare për të përsosur mosbesimin. Ato do të buzëqeshnin për mua, si të donin të thoshin: po, ai është i huaj, por ështe një prej nesh. Një prej nesh. Por ai ka jetuar jashtë burgut, dhe mbase tani e tutje edhe ne do të mund të jetojme jashte tij.
“Më thuaj të verteten” më tha një burrë rreth të tridhjetave. “Çfarë mendon bota e jashtme për ne? A jemi vërtet kaq të prapambetur? A janë gjërat vërtet kaq keq këtu, krahasuar me jashtë? Të lutem më thuaj të vërtetën.” Ai u mblodh kruspull nga të ftohtit brenda palltos së tij të zezë e të vjetëruar, duke pritur përgjigjen time.
Ishte e vështire t’i thoje atij që po, vendi i tij ishte shumë mbrapa dhe tmerrësisht i varfër.
“Po a mund të bëhemi pjesë e Europës; a është kaq e madhe diferenca?” Kjo pyetje m’u bë nga një grua. Sigurisht, i thashe unë, me kohë. Unë i dhashë 40 vjec asaj, por nuk mund të isha i sigurtë. Fytyra e saj e bukur kishte brazda të shqetësimeve të thella. Ato ishin si të gdhendura në atë fytyre.
Një nga shoket e mi të rinj ishte Bush kamarieri, gjithmonë me papion dhe gjithmonë me një shaka në gojë. (“Emrin ma kanë vënë nga Presidenti Bush” më tha njëherë). Pastaj ishte centralistja Rajmonda, e veshur me elegancë sepse i shoqi i saj Sofokliu, nganjëherë shkonte me kamionin e tij në Jugosllavi dhe sillte plaçka për të shitur. Dhe Flutra plot gjallëri që martohej atë vjeshtë. (“Ti me gjithë gruan tënde jeni të ftuar”, më tha).
Këta miq të rinj më ndihmuan që ta kuptoja Shqipërine. Bashkimi, nje aktivist i Partisë Demokratike më ftoi të vizitoja greven e pare të minatoreve të qymyrit në Valias, një minierë jashtë Tiranes. Kur unë arrita me Mercedesin tim, minatoret u kthyen drejt meje dhe filluan të fishkellenin e të brohorisnin. Ato tregonin makinën me dorë dhe ngrinin gishtat në forme V-je në ajër.
“Çfarë dreqin u the?” e pyeta Bashkimin më vonë.
“U thashë që unë ëndërroj atë ditë kur ky shesh të jetë i mbushur me makina si kjo, të gjitha të ngara nga minatorët!”
Por aktiviste të tjerë kishin një kapje më realiste të ekonomise së brishtë të Shqipërise. “Zoti na ruajt nga pushteti” më tha miku im Gramoz Pashko, që e vinte re se Shqipëria kishte ndalur së punuari për momentin, duke u luhatur midis socializmit dhe ekonomisë së tregut. “Nuk ka për të qëne e lehtë të ndryshosh një sistem që ka qënë i gjithi i kolektivizuar.”
As edhe një kafe e vetme private nuk e ndriçonte atë dimër Tiranën e zymtë të 1991-shit, që po shtyhej drejt pranverës. Në fakt, duke vënë syrin pas xhamave të dritareve të punishteve të asaj kohe, shpesh pashë gra të përkulura mbi punën e tyre si figura të nxjerra nga Dikensi, duke punuar në gjysëm errësire mbi makinat qepëse, teksa lëviznin këmbet me furi për t’i bërë gjilpërat të lëviznin.
Pas zgjedhjeve të para shumëpartiake, vendi hyri në një faze të re, pa u ndarë qartë nga ajo e vjetra. Figura kyçe të opozites, si Sali Berisha dhe Gramoz Pashko, kishin qënë edhe ata vetë anëtarë të Partise Komuniste disa muaj më parë.
Dhe megjithëse komunistët fituan 65% në votimet e pranverës 1991, zgjedhjet treguan falimentimin e komunizmit ne Shqiperi. Opozita përlau virtualisht çdo qytet, të vogël e të madh. Komunistët fituan vetëm nëpër fshatra. Ramiz Alia ishte akoma president, por ai dukej se e kuptonte që ishte vetëm një figurë kalimtare, që s’mund të bënte më shumë se sa të ofronte një ndjenjë stabiliteti, si një urë kalimi nga regjimet e së kaluarës në ato të së ardhmes.
* * *
Pjesën më të madhe të jetës së saj, mamaja ime nuk ndjehej mirë kur dëgjonte për reputacionin e Shqipërise si atë të një vendi të çuditshëm me një shtet policor fantazëm, ndaj dhe ajo e përmendte atë shumë rrallë. Po kur arriti në të 70-tat diçka ndryshoi brënda saj. Ajo filloi të fliste për dëshirën e saj që të vizitonte edhe njëherë Shkodren, qytetin e prindërve të saj. Në imagjinatën e saj, Shkodra u bë më ekzotike sesa vëndet më tërheqëse që ajo kishte vizituar – Muri i Madh Kinez, Vatikani, apo Kanioni i madh. Shkodra bënte pjesë në një kategori të veçante, për të cilën duhej folur me goxha krenari dhe me një nderim të veçantë. Por ajo nuk arriti kurrë ta bënte atë udhëtim.
Kur mbërrita më së fundi në Shkodër, qyteti ishte një mish-mash i vërtetë. Protestuesit bllokonin rrugët duke argumentuar se komunistet kishin fituar zgjedhjet nëpër fshatra, ku dy të tretat e njerëzve jetonin akoma me frikë.
Policët hapën zjarr duke vrarë katër aktiviste të rinj të Partise Demokratike dhe duke plagosur dhjetra të tjerë. Turma u ndez dhe i vuri flakën ndërteses së Komitetit të Partisë, dhe ndërkohë që unë po hyja në qytet, parakalova nje diagaç që nxirrte nga pas një mjegull tymi te zi.
Por mua më pëlqeu shpirti sfidant i Shkodrës, mbase një mbeturinë e krenarisë që e bëri këtë qytet qëndër të Ilirisë antike, mbreti i fundit i së cilës Gentius, u mund dhe u zu rob nga romakët në 168 B.C. Historia e qytetit është e ndërlikuar dhe plot spërdredhje, ashtu si edhe historia e Shqipërisë. Pas Romës këtu erdhi e u ngul Bizanti, i ndjekur nga valë pushtimesh nga Gothët, Serbët, Bullgarët, Normanët, Venedikasit, Turqit Otomane, Italianët dhe Gjermanët.
Fakti që Shqipëria është i vetmi vend europian me popullsinë më të madhe muslimane është një trashëgimi e periudhës otomane. Në 1967, kur Hoxha e deklaroi Shqipërinë të parin shtet ateist, rreth 70% e popullsise ishin muslimanë, 20% ortodoksë dhe 10% katolike. Përpjekja e ashpër e Hoxhës për t’i ç’rrenjosur të gjithë besimet fetare, shërbeu për të riforcuar tolerancen fetare, që kishte ekzistuar në këtë vend prej shekujsh.
Shkodranët mu dukën si një popull shumë mikpritës dhe i shoqërueshem. Unë nisa një bisedë me Marash dhe Domenika Selmanin dhe i pyeta ata për gjyshin tim me mbiemër Gjurku.
“S'e kam degjuar kurrë këtë emër” më tha Marashi duke më dhënë të njëjten përgjigje zemër ftohëse që kisha dëgjuar gjithandej nëpër qytet.
“Po Kosmaçi ke dëgjuar ndonjëhere? - e pyeta unë duke provuar me mbiemrin e xhaxheshës së nënës.
“Këtë po!” më tha Marashi duke vënë buzën në gaz. “Kemi një mësues që quhet Pjerin Kosmaçi në shkollën tonë. Do të të çoj ta takosh.” Duke kaluar rrugicave, arritëm tek një rradhë me shtëpi të vogla në rrugën Skënderbe. Por në fytyrën e Pjerin Kosmaçit që jetonte atje me gruan, djalin e vogël dhe mamane e Pjerinit, nuk gjeta asgjë familjare. “Nuk ma merr mendja të jem kushuriri juaj,” më tha së fundi Pjerini, pas një kafeje dhe disa gotave raki. “Ti ka mundesi të jesh kushuri i Jak Kosmaçiut që jeton në Durrës.”.
“A ke ndonjë numur telefoni të tij?” e pyeta.
Fjala “telefon” shkaktoi papritur një buçime të qeshurash. I zoti i shtëpisë, mamaja e tij 71- vjeçare dhe miqtë e mi Marashi dhe Domenika pergjigjeshin si aktorët në një sitkom televiziv, duke përsëritur fjalën “telefon” ndërsa qeshnin dhe rrotullonin sytë. Telefonat - asokohe ishin rreth 6.000 në të gjithë vendin- ishin një simbol i të privilegjuarve. Asnjeri prej tyre nuk ishte i tille. Po Pjerini më ngushëlloi duke më shkruar adresen me laps në një cope letre të grisur, që ma dha në dorë.
Do të shkoja t’i takoja ato sa më shpejt që të më jepej mundësia. Por së pari mezi prisja të takoja komshiun dhe kushuririn e Pjerinit, një prift Katolik Roman të quajtur Simon Jubani.
Ai ishte 65 vjec dhe shumë i dobësuar prej 26 viteve që kishte kaluar në një prej burgjeve më të tmerrshëm të Shqipërisë. Por At Jubani ishte akoma në gjëndje të qëndronte krenarisht, gjë që e kishte shndërruar ate në një hero kombëtar. Pak kohë pas lirimit të tij më 1990, ai iu kundërvu vendimit të qeverisë për ndalimin e fesë, duke u prirë në krye dhjetra banorëve të qytetit për tek një kishë katolike. I ruajtur nga të rinj shkodrane të armatosur me thika, At Jubani qëndroi mes ferrave të mbira nëpër rrugicat e harruara mes varreve të varrezës katolike dhe mbajti atje meshën e parë publike pas tre dekadash. Kur kishte mbaruar meshën, mijëra qytetarët që ishin ngjeshur brënda varrezës, dhe jo vetëm katolike por edhe myslimanë, u derdhën nëpër rrugë. Autoritetet u tërhoqën dhe kisha e At Jubanit më së fundi u rihap për mesha.
Ai më ftoi në zyrën e tij, ku një fotografi e vendosur në kornizë e takimit të tij me Papë Pavlin II, tregonte statusin e tij të ri pas vitesh të tëra harrese. At Jubani e dinte se e ardhmja do të ishte e veshtire.
“Eshtë e veshtirë të kalosh nga një shtet fisnor në demokraci “ më tha ai. Tranzicioni do të marrë kohë, por shqiptarët tashma e kanë treguar rrugën që duan të ndjekin. Ai më kujtoi se edhe Hoxha nuk mundi ta shkatërroje fenë, ashtu siç nuk mundi të shkatërroje edhe një nga gurët themelorë të kulturës shqiptare – besën.
“Kur Hoxha erdhi në pushtet, besa ishte besë” kujton At Jubani. “Ai u përpoq ta zëvendësonte atë me korrupsion, gënjeshtra dhe injorancë.”
* * *
Ah, besa! Më kujtohet një shprehje e vjetër që thotë “Shqiptari e ther djalën, por se ha fjalën”. Që fëmijë unë e kisha dëgjuar këtë fjalë të përmendej me solemnitet të veçantë dhe unë mësova ta respektoj fjalën e dhënë, pavarësisht nga rrethanat. Ky mësim është ende i gdhendur në tru dhe jeton në shpirtin tim.
Deri në fund të Luftes së Dytë Botërore, Shqipëria ishte kryesisht nje shoqëri feudalo-fisnore, e mbajtur në këmbë nga tradita e familjes dhe besnikërisë – dhe gjithmonë, besës.
Në Shqipërine e vjetër, besa nuk ishte thjesht një kod moral, që në shoqëritë e tjera formonte bazën e virtyteve dhe të etikës. Besa ishte ligji që shërbeu për shekuj si rregulluesi i jetës së përditëshme. Ajo rregullonte marrëdheniet midis individeve në bazë fshati e klani, por edhe në bazë distrikti. Të thyeje besën e dhënë dikujt nuk ishte vetëm turp, por edhe subjekt i dënimit më të rëndë – përjashtimit nga rrethi shoqëror.
Një miku im shqiptar i quajtur Çim Beqari, që më ndihmoi duke i dhënë makinës nëpër male dhe që më ndihmonte si përkthyes, më tregonte ndonjëherë gërmadhat e shtëpive ku ishte shkelur besa, ku katër gurët e anës në themel ishin nxjerrë jashtë, ashtu si kërkohej nga ligji i pashkruar. Shqiptarët nuk e ndëshkojnë më njëri tjetrin në atë mënyre, por unë vura re se ende mjaft njerëz hezitonin të premtonin diçka, sado e vogël qoftë ajo, si rregullimi i dritës në dhomën e hotelit tim, nga frika se nuk do të ishin në gjendje ta mbanin premtimin.
* * *
Duke ecur me makinë mes maleve të mprehta drejt bregdetit Adriatik, unë dhe Çimi më në fund mbërritëm në Shijak, fshati ku shpresoja të gjeja Jak Kosmaçiun. Ai mbase ishte lidhja ime e vetme me Shqiperine. Duke mbajtur në dorë një shishe me konjak francez dhe një kuti me çaj që i kisha blerë tek dyqani i valutës në Tiranë, unë kapërceva sheshin kryesor të fshatit për të filluar kërkimet. Një burrë që takuam i njihte. “Aha, Kosmaçi muratori,” na tha ai duke na treguar me dorë pallatin ku banonte ai.
Ngjita shkallët e betonit, çdonjëra prej të cilave ishte e ndryshme në lartësi nga tjetra dhe arrita tek banesa e Kosmaçiut. E studjova me vëmendje fytyrën e tij për tipare të njohura. A i kisha parë më parë ato vetulla dhe atë hundë të kërrusur në familjen time? Ai vete kishte një lloj dinjiteti, si ato të portreteve në bardhe e zi të varura në muret e apartamentit te tij.
Unë po vështroja me vëmendje një fotografi të varur në mur ku ishin 15 vetë. Në qendër ishte një ushtarak me grada dhe dekorata që qëndronte krah një plaku me shallvare turke dhe me një jelek me një gjerdan të trashë floriri që varej mbi të; dy djem të rinj të qethur bukur dhe me kostum mbrëmjeje qëndronin në anën tjetër. Gratë ishin veshur me disa veshje që asokohe duhet të kenë qëne moda e fundit e Parisit.
Kur Çimi i shpjegoi pse kisha adhur, syte e Jakut filluan të hidheshin sa nga unë tek përkthyesi, e së fundi u fiksuan mbi mua. Ai pohoi me kokë, buzëqeshi dhe na shtrëngoi përsëri duart. Miqësia jonë tashma ishte krijuar. Gjyshja nga babai e Jakut ishte nga Gjurkët ashtu siç ishte dhe motra e gjyshit tim nga mamaja. Me Jakun binim kushuri.
Folëm pa pushim gjithë mëngjesin. Historia e Jakut i dha një dimension krejt të ri në mendjen time tmerreve të periudhes së Hoxhës. Unë kisha kaluar pranë burgut të famshëm të Shqipërise, atij të Burrelit, por tani ai mu shndërrua në një vend të vërtetë, sëbashku me një vend tjetër të quajtur Spaç. Pjesëtare të familjes sonë kishin vuajtur në të dy këto vende.
Jaku e mbante mend si tani, ditën kur i arrestuan babanë, Anton Kosmaçin. Ishte viti 1944 dhe bota ishte akoma në luftë, por gjermanët kishin ikur nga Shqipëria. Tirana, ku Kosmaçitë jetonin, kishte rënë në duart e Enver Hoxhës dhe komunistëve. Jaku ishte 15 vjec.
Partizanët trokitën në derë dhe kërkuan për Antonin. Ai përqafoi mamanë e Jakut. Pastaj Jakun. Nuk kishte kohë për lot.
“E gjora nënë,” kujtonte ai. “Ajo e dinte ç’do ndodhte. Më tha që të shkoja e ta ndiqja babain, po pa rënë në sy”. Ecja për në komandën e policisë mori vetëm 15 minuta, jo më shumë, por çdo detaj i atyre minutave ishte gdhendur në kujtesën e Jakut. Kërcitja e hapave të rënda mbi zhavorrin e rrugës, babai i tij që ecte me trupin drejt, veshur me një pallto të gjatë e të zezë dhe me një kravatë të hollë, bulevardi me dy rradhët e rrapave të zhveshur anës tij, Lana që rridhte e ftohtë në mes të qytetit dhe babai që u kthye për një çast dhe ia bëri me dore para se të zhdukej pas mureve të lartë të një ndërtese të zymtë.
Antoni u dënua me 30 vjet burgim si “armik i popullit”. Dhjetë vjet, për çdo muaj që kishte shërbyer si Ministër i Drejtësisë në një nga qeveritë e kohës së Italise. I dërrmuar nga vitet e burgut, ai u lirua në mars 1964 nga një amnisti e përgjithshme. Por të gjithë komshinjte e dinin që ai ishte “armiku i popullit” dhe e trajtonin si leproz. Vdiq vetëm ca muaj pasi u lirua.
“Si ka mundësi që mamaja jote nuk di asgjë për këte? Nuk arriti t’i tregonte njeri?” më pyeti Jaku. Ai mbushi një gotë tjetër raki për të dy dhe më qëmtoi me sy, si për t’u ndjerë pak më i lehtësuar tani që ma tregoi historine e babait të tij duke nxjerrë kështu dhimbjen e kaq viteve. E ç’ti thoja atij njeriu të mirë e flokëbardhë? Që unë as nuk e dija që ai ekzistonte deri sa më thane emrin e tij në Shkoder.
Por ai e kuptonte. Më dhuroi sërish një buzëqeshje dhe vazhdoi. “Por nuk mjaftonte që Enveri ma futi babain në burg. Familja gjithashtu duhej të ndiqej gjithë jetën nga ky turp.” Mamanë e Jakut e internuan në një kamp punë në Tepelenë, ndërsa gjyshen tek një spital-burg jashtë Tiranës. Edukimi për Jakun mbaroi aty. Regjimi e bëri murator. Për herë të fundit, familjen ja dërguan në Shijak, ku ishin edhe sot e kësaj dite.
Dy djemtë e Jakut – Aleksandri dhe Blendi- vuajtën gjithashtu si nipat e armikut të popullit. Atyre iu mohua e drejta e shkollës pas klasës se tetë. Të dy u bëne mekanikë.
“ Më dhimbseshin, por s’kishte si të ndodhte ndryshe” më tha Jaku. “Ne të gjithë jetonim brënda një burgu të madh.”
Ai pushoi për rreth një minutë. Pashë që nuk po arrinte t’i kontrollonte dot më lotët që po i zinin frymën.
“Jak, Jak,” i foli gruaja që kishte qëndruar ulur, pa folur gjithë kohën. Kur ai rifilloi të fliste, vura re që toni i zërit i kishte ndryshuar dhe e kishte vënë poshtë zëmërimin.
Më 1 qershor 1990, ditën e Fëmijëve, dy vajzat e vogla të Aleksandrit, njëra tetë dhe tjetra 9 vjeçe, merrnin pjesë në një shfaqje që do të jepej për prindërit.
Jaku kujton: “Ato shkonin në prova gjithë dëshirë. Një ditë para shfaqjes, një anëtar i komitetit të Partisë së Shijakut erdhi në shkollë dhe i tha drejtorit që vajzat e Aleksandrit duhet të hiqeshin nga shfaqja.”
Armiq të popullit. Jaku heshti një copë herë. “Të dënosh për katër breza! Katër breza! Çfarë krimi meriton një dënim të tillë. Kundër babait tim nuk u bë asnjë akuze e drejtpërdrejtë. As edhe një e vetme!”
“Por tani do të të them tragjedinë e vërtetë” më tha ai me zërin tashmë të kthyer në një pëshperimë, sikur të ishte duke më besuar sekretin më të madh të jetës së tij. “Ditën që dy mbesat e mija u përjashtuan, dy djemtë e mi u betuan që do arratiseshin. Do të iknin sikur ç’të bëhej. Edhe sa kohe duhej të vuanin? As stërnipat nuk mund të rehabilitoheshin?”
Që të dy, Aleksandri 35 dhe Blendi 21, e mbajtën fjalen. Ata ikën nga Shqiperia në 1991. “Nuk shqetësohem për Blendin” më tha Jaku. “Ai ështe i ri. Eshtë në Itali. Shqipëria ka marrëdhënie të mira me Italinë. Flasim edhe me telefon nga posta.
“Por Aleksandri…” një psherëtime i doli nga shpirti. “Ai më rri në mëndje ditë e natë. Gruaja dhe kalamajtë e tij janë akoma këtu. Ai është në Jugosllavi, në një burg ku mbajnë refugjatët. Ai do të shkoje ne Amerike, Kanada ose Australi. Por askush nuk i do më shqiptarët sot”.
Unë nxorra dhuratat, pijen dhe çajin, dhe i premtova Jakut dhe Anës që do të përpiqesha ta ndihmoja Aleksandrin. U jepja besën për këtë. Sytë e tyre u mbushën me lot, dhe atëhere e kuptova se unë sapo kisha thenë fjalën qe ato kishin pritur më shumë prej meje.
Unë hodha krahun mbi supet e Jakut ndërsa po rrinim ashtu në heshtje nën shkëlqimin e driteës së ditës, si dy kushurinj të vërtete, të ndjekur nga Rita, gruaja e Aleksandrit dhe dy vajzat e vogla.
“Ma jep fjalën që do vish përsëri” më pyeti Jaku.
“Po”, i thashë.
* * *
Kudo nëpër zonën rurale të Shqipërise takova njerëz që i ishin nënshtruar fatit të tyre në këtë jetë, por që prape, kohë pas kohe gjenin kënaqesi të vogla për të gëzuar, të panjohura nën qeverisjn e Hoxhes. “Ne po përpiqemi t’i gëzojme këto ditë dhe mos mendojmë për të nesërmen” më tha Nazmi Guzi, një fshatar i ri që unë e takova ne Borsh, buze Jonit. Ca shokë te Nazmiut po martoheshin dhe i gjithë fshati ishte mbledhur për të pasur një pasdite plot gaz.
“Sonte ne shpresojmë” më tha Nazmiu, 35 vjec. “Kjo është dasma e parë që unë marr pjesë, ku dollia e parë nuk ngrihet për Partine dhe për Enverin”. Nazmiu dhe e motra iu bashkuan të tjerëve që plot vrull kërcenin Napolonin, një kercim dasme që e kishte emrin nga monedhat e floririt që të ftuarit i hidhnin çiftit para kohës komuniste. Tani s’kishte asnjë kokërr floriri.
Dollibashi propozoi edhe një dolli tjetër e cila u pasua nga një miratim i fuqishëm. “Ishte një dolli për refugjatët” më shpjegoi Nazmiu.”Pothuajse të gjithë e kanë nga një njeri në Itali. Vëllai i dhendrit iku në mars dhe burri i motres time në prill.”
Ikja nga Shqiperia po bëhej gjithnjë e më e vështirë. Ndërsa muajt e fundit të vitit 1991 po afroheshin, njerëzit po bëheshin gjithnjë e më të dëshpëruar. Trashëgimia e Hoxhës ishte thyer, por po ashtu edhe disiplina. Askush nuk punonte. Në fakt unë takova shume mekanikë nga Fabrika e Tekstileve në Tirane, që nuk kishin shkuar në pune që në mars. Sidoqofte akoma merrnin 80% të rrogës. E njëjta gjë bëhej edhe me punëtorët e fabrikës së xhamit në Kavajë, që nuk kishin dalë në punë që në vitin 1990, sepse nuk kishin ku të gjenin më lënde të pare. Njera gjë sillte tjetrën. Nga që s’kishte meë xhama për të zevendesuar dritaret e thyera, shkolla, fabrika dhe zyra ishin te detyruara të mbylleshin kur bënte ftohte. Në zyrat dhe shkollat që ishin akoma hapur nuk kishte ngrohje, sepse prodhimi i qymyrit ishte ndalur.
Demonstrata buke kishin shpërthyer në disa qytete. Në Fushë Arrëz, një qytezë e vogël sharrëtaresh, protestuesit e uritur kishin marshuar tek depot lokale të ushqimit, pas disa thashethemeve për mungese buke. 20 police nuk mund ta përmbanin një turmë 2000 vetëshe, e cila i vuri zjarrin ndërteses. Më shumë se 30 njerëz vdiqën në perleshje.
Miqte e mi shqiptarë ishin të gjithë në një mendje, se kjo ishte kriza më e keqe e bukës që nga koha kur komunistët ishin larguar nga pushteti. “Më parë, shperndarja e rregullt e ushqimit bëhej nga frika,” më shpjegoi një burrë që kishte punuar një kohë të gjatë në zyrat e shtetit. Tani fshatarët e mbanin prodhimin në shtëpi dhe banorët e qytetit duhet të rrinin në rradhë të gjata përgjate natës, që të blinin qumësht te nesërmen në mëngjes.
“Edhe kur e ke zënë rradhën që herët, prapë nuk e ke të garantuar që do gjesh qumësht” më tha një grua e vjetër. Ajo blinte qumështin për nipërit.
Udhëtaret udhëzoheshin të merrnin ushqim me vehte në udhëtimet nëpër Shqipëri. Një diplomat grek që udhëtonte me makinë nga Athina në Tirane, ishte ndalur dhe pasi i kishin vjedhur gjithshka e kishin lene të ikte vetëm me brekë dhe kanatiere.
Këto trauma vetëm sa e forconin edhe më shumë betejën politike në Tiranë. Shqipëria hyri në vitin 1992 duke u rrotulluar jashtë kontrollit. Forcat Demokratike kërkonin zgjedhje të reja në pranverë dhe fituan 62% të votave, gjë që u dha atyre kontroll mbi parlamentin e ri me 140 vende.
Ramiz Alia, mbajtësi i fundit i pushtetit komunist, dha dorëheqjen ne prill. Ai u zëvendesua nga Sali Berisha, një nga themeluesit e PD dhe lider karizmatik.
Pjesa më e madhe e shqipëtarëve e dinin se çfare kërkonin – një shoqëri të civilizuar, një ekonomi tregu, qeverisje parlamentare dhe të Drejtat e Njeriut.
Vendi tani po hyn në një tranzicion të dhimbshem, që mund të zgjase vite të tëra. Sfidat jane të qarta – Shqiperia duhet ta kaloje psikologjine disfatiste të rrënjosur nga vite të tëra represioni, të përpiqet të çlirohet nga burokracia e ngulur kudo, të binde brezin e ri (60% e popullsise janë nën 25 vjec) që të qëndroje në atdhe, të ruaje tolerancen fetare dhe mbi te gjitha të punoje për të ringjallur një ekonomi të ngurosur.
Sidoqofte ka disa shenja shprese. Investitoret e huaj kane filluar ta vizitojnë, duke pare mundesi tek bregdeti i mrekullueshem dhe në malet e mbuluara me dëborë; rezervat e naftës, kromit dhe bakrit.
Ka plane për zhvillimin e plazheve të virgjëra përgjatë bregdetit Jonian. Por rruget pranë bregut janë të rralla dhe në nevojë të dëshperuar për riparime. Hoxha nuk e donte të populluar këtë pjesë të Shqiperisë, pasi njerëzit mund të arratiseshin me not në Korfuzin që dukej atje tutje me sy . Ndërsa ecja përgjatë brigjeve, asnje shpirt i gjalle nuk dukej në horizont, por veç bunkere betoni dhe tela me gjemba, firma e frikshme e Hoxhës. Do të kërkoje një investim të madh që të mund ta sjellesh turizmin këtu, por prapë eshte gjë që bëhet.
Duke i dhënë makines në rrugën e kthimit nga Saranda për në kryeqytet, kalova përmes një peisazhi te mrekullueshëm të mbushur me gjelbërim ullinjsh e zverdhëllime limonash. Në Vuno, një fshat i vogël malor buzë detit, ndalova të flisja me një çift që ishin ulur e rrinin në taracë.
A mund ta perfytyrojne dot ata këtë vend si një vend zbavitjeje për turistë të pasur?”
“Eh, s’bëhet ndonjëhere ky vend” më thotë gruaja me buzën në gaz.
“Po gjërat po ndryshojnë”, i thashë.
Ajo qeshi përseri dhe me hodhi një shikim si të donte te më thoshte: “Eh, si kupton dot ti këto, jo” dhe nuk foli.
I shoqi i saj më hodhi një veshtrim pyetes. “Çfare ka ndryshuar?” me pyeti.”Dy djemte më kanë ikur në Itali. Ti lemë ata të shikojne për fatin e tyre, dhe te urojme që te kthehen buzagas. Ja këtë dimë ne”. Me fjale te tjera, ato e ndjenin se ishte e pamundur për shqipëtaret t’ia dilnin mbanë në Shqiperi. Për ta, fati i mirë ishte mall importi, ashtu siç ishte edhe për kushuririn tim, Jak Kosmaçiun.
***
Rrugës së kthimit për në Beograd, u kujtova për premtimin që i kisha dhënë Jakut. Aleksandri mbahej akoma në një burg jugosllav, ku ai dhe refugjatë të tjerë nga Shqipëria prisnin për një rishikim të statusit të tyre nga zyra e UNHCR. Kur i telefonova ambasadës amerikane, një zyrtar i zyrës konsullore më tha se Aleksandri nuk mund të merrte azil në Amerike. “ Pse nuk provon Australine ose Kanadanë?” me tha.
Kanadaja e pranoi kërkesen e tij, kështuqë unë pata kënaqësine e madhe ta shihja Aleksandrin të lirohej nga burgu. E ftova për darke që ta festonim.
“A do kthehesh më ne Shqiperi?”
“Kurre!” më tha Aleksandri. “Jam betuar. Komunistët jane akoma në pushtet. Shikoji kryetaret e opozitës – thuajse të gjithe ish-komunistë.”
Kjo ishte e vertetë. Çdo njeri që donte të ecte përpara në Shqiperi ishte bërë anëtar partie, të pakten formalisht. Por komunizmi tashma kishte vdekur, sigurimi nuk ekzistonte më. Po kështu nuk ekzistonte më edhe Shqiperia e vjetër. Shqiperia e re mund të ishte – duhet të ishte - ndryshe. Njerëzit do ta përzinin fantazmen e Hoxhës dhe do të fillonin diçka të re, përpiqesha ta bindja unë. Por Aleksandri nuk tundej nga e tija. Lëre te iki, thashë me së fundi. Mjaft ka vuajtur.
Tani ai eshte larguar në Kanada, ku së shpejti do t’i bashkohen edhe fëmijet dhe gruaja. Kur ia tregova kushuririt tim Jak historine, ai rrezëllinte nga gëzimi, por nuk dukej i zënë në befasi nga lajmi i mirë.
Sigurisht. Se unë i kisha dhënë besen Jakut që do ta mbaroja këtë punë.
Artikull i marrë nga National Geographic, 1992