[quote2="'"]
Tradita e Buzmit në trevën e Pukës
Buzmi është një festë e vjetër pagane, që me kalimin e shekujve ka ardhur duke u zbehur, madje në disa popuj të tjerë indoevropianë është harruar. Mbeturina të riteve që përbënin ceremonialin e kësaj feste, në trevën e Pukës kanë arritur deri në shekullin tonë.
Në kalendarin popullor buzmi ka qenë festa e solsticit të dimrit. Me të fillonte viti i ri, siç thotë populli, «motmoti» ose «moti i ri». Në trevën e Pukës e më gjerë, në Shqipërinë e Veriut, kjo festë pagane kremtohej më 24 dhjetor. Këtë natë fshatarët e quanin «nata e kërshëndellave», sepse me kalimin e kohës u shfrytëzua nga kristianizmi, që futi në të disa elemente të kësaj feje. Kjo festë është festuar edhe nga myslimanët, por më zbehtë sesa te katolikët.
Si shumica e festave, edhe ajo e buzmit lidhej ngushtë me dëshirën për prodhim të mbarë e të bollshëm. Të gjitha ritet e kësaj feste pagane kanë pasur karakter të theksuar bujqësor e blegtoral, çka tregon edhe për drejtimet kryesore ekonomike të popullit tonë në të kaluarën. Ato janë karakteristike për atë shkallë të zhvillimit të shoqërisë, kur natyra dhe dukuritë e saj kishin pushtet të fortë mbi të gjitha veprimtaritë e njeriut. Si të tilla, ato kanë rëndësi për studimin e psikologjisë dhe botëkuptimit të kësaj shoqërie. Mbeturinat e kësaj feste tani nuk praktikohen më tek ne, por ruhen në treva të tjera, të banuara nga shqiptarë. Etnografi Mark Tirta në lidhje me buzmin thekson: «Fjala “buzm”, në kuptimin e këtij druri ritual ose edhe jashtë këtij kuptimi, E. Çabej e shpjegon si një fjalë autoktone të shqipes të trashëguar nga rrënja e një fjale të lashtë indoevropiane».
Nata e buzmit pritej me gëzim të madh dhe me një parapërgatitje të veçantë. Kjo festë popullore ishte më e rëndësishmja dhe kishte një ceremonial të caktuar, të ngurtësuar në shekuj. Fshatarët kallëzojnë se, që në shtator, ndaheshin 2-3 kg apo edhe më shumë arra të zgjedhura, sipas numrit të pjesëtarëve të familjes, të cilat futeshin në koshere dhe ruheshin për natën e buzmit. Në fshatrat ku kishte gështenja ruheshin edhe 4 kg gështenja të mira, të cilat, për t’u ruajtur, thaheshin më parë. Kur s’kishte gështenja, përdorej miell elbi, gruri a tërshëre, po asnjëherë miell misri. Arrat dhe gështenjat shërbenin për të bërë lakrorin. Thalbi i arrave shtypej në një enë druri, që në disa fshatra të Pukës edhe sot quhet «shtypës». Me gështenjat e bëra miell e të përziera me arrat, përgatitej brumi i petëve (20-30) të laknorit, pa bulmet e lëng mishi.
Buzmet nxirreshin në mëngjesin e datës 24 dhjetor nga një mashkull për çdo familje. Ky caktohej nga i zoti i shtëpisë. Kur familja s’kishte mashkull, i nxirrnin femrat e veja (vejaket). Kjo festë në disa fshatra është kremtuar më shumë e në të tjerat më pak. Në këtë shkrim jemi përqendruar më tepër në materialin e mbledhur në fshatrat: Mërkur-Guri, Firëz, Kçirë, Gojan, Korthpulë etj.
Atje buzmi përbëhej nga tre pipa (degë të drejta arre), kurse në disa fshatra përziheshin pipa arre e hardhie, qarri etj., dhe gjithnjë në numër tek, 5 ose 7. Pipat duhet të ishin të njomë. Këto copa druri janë buzme «të preme tkemas». Të vjetrit kallëzojnë se buzmet, pasi priteshin në mëngjes, fshiheshin në një mullar kashte jashtë shtëpisë, në një vend që s’e dinte askush. Ai që nxirrte buzmet, duhej të ishte i larë dhe me rroba të pastërta. Në mbrëmje, para darke, meshkujt, një ose disa veta bashkë, me ndonjë djalë të vogël, i merrnin buzmet, afroheshin në derë të shtëpisë dhe ai që ishte më i madhi në moshë, thërriste me zë mesatar:
- O i zoti i shtëpisë!
- O hajde, bujrum në konakun tem! – përgjigjej ky.
Buzmi mbahej në dorë të djathtë për ta nderuar. Për të thuheshin vargjet:
Po vjen buzmi bujar
me gjeth’ e me bar,
me drith’ e me far’,
me dhen e me dhi,
me lop’ e me qe,
me t’gjith’ t’mirat ku i ke.
Vargjet ndryshojnë nga një fshat në tjetrin dhe nga një trevë në tjetrën. Po japim variantin nga fshati Kçirë:
Po vjen buzmi bujar
me edha e kixha,
me lop’ e me viça,
cap, cap, cap,
e, ya-ha-ha-ha!
Këto vargje fëmijët i shoqëronin me fishkëllimë e me një farë melodie muzikore, duke i zgjatur sipas dëshirës së tyre. Sofra lihej gjithë natën shtruar. Në mëngjes i ndiznin prapë hunjtë e buzmit të djegur në mbrëmje, për të vazhduar pjesën tjetër të ceremonialit. Pastaj shkonin tek pemët e i lidhnin me kazhup (fije kashte). Në fshatin Firëz të Pukës janë gjetur edhe yshtje për buzmin.
- O i zoti i shtëpisë!
- Hajde bujrum!
- Po vjen buzmi bujar!
- Mirë se erdhe, o buzm!
- Po vij me t’gjitha të mirat e jetës.
Buzmet viheshin në zjarr dhe digjeshin nën kujdesin e të zotit dhe të zonjës së shtëpisë. Pranë sofrës uleshin të gjithë pjesëtarët e shtëpisë, hanin dhe pinin verë e raki, lakror, groshë etj., por jo mish dhe as bulmet. Nga ky ushqim i jepnin edhe buzmit. Veprimet shoqëroheshin me vargjet:
T’falem, buzmi bujar!
Me na dhanë drith’ e farë,
dhen e dhi,
edha e kisha,
lopë e kije.
Gjithashtu, thoshnin: «Merr ti para me pi e me ngranë e do t’marr unë mbrapa».
Kështu vazhdonin të gjithë pjesëtarët e familjes:
Me t’gjitha t’mirat tua,
me ty jena somotmot.
Kur nxirrte lëng buzmi, besohej se do të kishte bereqet dhe anasjelltas.
Të nesërmen herët (25 dhjetor), i merrnin pjesët e djegura të buzmit e i ngacmonin me njëra-tjetrën duke nxjerrë shkëndia e duke thënë: «gacë e karricë» (karricë – masë gruri a elbi, 80-okshe). Pastja shkonin në arë me fundin e bukës, me ibrikun e rakisë, goglën e djathit dhe lakrorin e mbetur nga nata e parë. Aty bënin me kashtë një rreth, brenda të cilit fillonin të hanin e pinin raki i zoti i shtëpisë me dy-tre fëmijë e një djalë i rritur. Nga ara shkonin tek vathi i bagëtisë dhe vazhdonin të përplasnin me njëri-tjetrin buzmet e ndezura, duke thënë:
Sa shkëndi
dhen e dhi.
Kështu vepronin disa herë, por gjithnjë në numër tek (3, 5, 7, 9 herë).
Dy djem, prej të cilëve njëri me kmesë në dorë, shkonin tek pemët, duke i folur njëri-tjetrit:
- A e pres?
- Mos e prej, se ban.
Kjo përsëritej tre herë. Njëri gërvishte pak me kmesë një degë të pemës e pastaj e lidhte me rabush.
Në fshatin Mërtur-Gur dhe në disa fshatra të tjera të Pukës kjo ditë festohet disi ndryshe. I zoti i shtëpisë në ditën e së kremtes çonte qysh herët një djalë për të prerë dy pipa arre dhe një shpardhi. Duheshin prerë me kmesë dhe të njoma, të gjata sa vetë oxhaku dhe një pëllëmbë tej caranit të tij. Pipat fshiheshin diku në oborr. Në mbrëmje i zoti i shtëpisë ulej në sofër me të gjithë anëtarët e familjes, ku shtronin lakrorin, groshë, verë e raki. Me urdhër të tij një ose dy djem dilnin e merrnin buzmin. Kur vinin te dera e shtëpisë, ai që mbante buzmin, thërriste:
- O i zoti i shpisë.
- Hajde bujrum! Ç’ban aty?
- Të mirat e pranverës, t’verës, t’vjeshtës e t’dimnit.
- Ardhsh me nafakë!
I dorëzonte të zotit të shtëpisë buzmin dhe takoheshin me gjithë pjesëtarët e familjes.
I zoti i shtëpisë i vendoste buzmet në zjarr. Dy, nji i arrës dhe një i shpardhit, vendoseshin paralel me tokën; një tjetër prej arre vihej pingul në drejtim të oxhakut.
Sofra ishte shtruar me gjithë të mirat: bulmetra, gjellë e pije, po nuk hahej. I zoti i shtëpisë merrte bereqet e ia hidhte buzmit. Edhe e zonja e shtëpisë bënte të njëjtën gjë. Pastaj ata i faleshin buzmit me shprehje stereotipe të ngurosura nga tradita. I zoti i shtëpisë ulej në gjunjë, merrte nga e zonja e shtëpisë një bukë çerepi të paprerë, një gogël djathi dhe pak tlyen (gjalpë) dhe, pasi këpuste prej secilës nga një kafshatë, i fuste në gojë, i përtypte pak e ia hidhte buzmit.
Ndërkohë ai thoshte tri herë vargjet:
T’falem buzmi bujar,
me t’mirat ç’m’ke ardhë.
Ma mir’ so’i vjet’ se sot,
me mashkuj e rob të gzimit
me gja e me mall.
E zonja e shtëpisë gjatë kësaj kohe e prekte me bukë në krye të zotin e shtëpisë.
Rreth sofrës vendoseshin duaj kashte edhe njerëzit uleshin në ta.
Një pjesë e duajve liheshin për të nesërmen, me 25. Pas darke çohej sofra. Një nga «robt e shpisë» (pjesëtarët) merrte një nga degët e buzmit dhe bënte «gacë e karricë». Mblidheshin gjithë njerëzit e shtëpisë, uleshin në gjunjë, kapeshin me duar në supet e secilit në formë rrethi, duke lëvizur djathtas e majtas. Lëvizja djathtas shoqërohej me këto thënie: «Ara mbarë, ara mbarë, ara mbarë»; ndërsa ajo majtas me fjalët: «Duj, duj, duj!».
Pas kësaj, sipas dëshirës, pjesëtarët e shtëpisë shpërndaheshin, ndërsa e zonja e shtëpisë merrte një kmesë dhe një thupër të hollë lajthie të përgatitur si buzmi dhe shkonte te pragu i odës së burrave. I zoti i shtëpisë e pyeste: «Ç’ban aty?» «Po pres shtrigën, bushtrën, sykeqen, ganecin, dergjen e rrushit, të arës, të kopshtijeve, ligësinë e njerëzve (sëmundjet)» - i përgjigje ajo duke prerë kështu copa-copa thuprën e lajthisë, që ishte një kut e gjysmë. Priste dhe dylbren e edhave (puçra në turinjtë e edhave).
Në datën 25, pa dalë drita, i zoti i shtëpisë merrte një mashkull me vete, me fundin e bukës ku vihej lakrori, djathi e rakia, duallin e misrit, copërat e ndezura të buzmit dhe shkonin në arë. Aty formonin me kashtë një katror, të cilin e ndanin në katër pjesë dhe përsërisnin fjalët: «gacë e karricë». Po të frynte veriu e të binte dëborë, hanin pak e pinin raki në anë, duke iu falur pipës së buzmit të ndezur. Pastaj shkonin të dy te pemët e reja dhe përsërisnin pyetjet e përgjigjet:
- A të pres?
- Jo, mos e pre, se ban.
Kush e kryente i pari ceremonialin e 25 dhjetorit, qëllonte me pushkë. Pastaj njerëzit bënin vizita tek njëri-tjetri dhe krijohej një atmosferë e gëzuar. Thuhej se në këtë datë dita fillonte të zgjatej «sa kcente gjeli tra më tra».
«Kultura popullore», 1/1989, Tiranë, f.
Sokol Zogu [/quote2]
http://oshtima.org/postimi/87
