Reminishenca mitologjike në epikën historike të Luftës së Vlorës

#1

MITOLOGJIA-NË-LUFTËN-E-VLORËS-1920Untitled-1.jpg

Qëllimi i këtij punimi është që, nëpërmjet një vështrimi etnofolklorik, të prezantojmë reminishencën mitologjike, ardhur si mbijetojë e shtresës mitologjike me ngjyrimet natyrale, që zbukurojnë ciklin e këngëve të Epikës historike të luftës së Vlorës (EHLV). Metodologjia e punimit është gërshetimi i trajtesës përshkruese me atë analitike, duke operuar në rrafshin folklorik me një prerje mitologjike për Epopenë termopiliane të Njëzetës. Jemi mbështetur në studimin e botimeve të nivelit akademik me literaturë nga Folklori dhe Mitologjia, duke shfrytëzuar fondet e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe të Studimeve të Artit, Tiranë, për këtë ngjarje të rëndësishme të historisë së Shqipërisë. Njohja e arealit gjeografik dhe folklorik, ku u zhvillua kjo ngjarje, përvoja vetjake gati 40-vjeçare me kërkime, vëzhgime, mbledhje, studime, krahasime, klasifikime e përshkrime konkrete të lëndës folklorike, me musht artistik nga qeniet mitike e kultet e natyrës, si dhe ekspeditat në terren, na kanë ndihmuar të ndikojmë sadopak në pasurimin e folklorit shqiptar dhe etnokulturës shqiptare, për sa i përket luftës së Vlorës. Puna në terren dhe konsultimi me literaturën e shkruar për këtë ngjarje dhe për personazhet që e realizuan, na ka mundësuar të prezantojmë, ndoshta për herë të parë, se sa njësi folklorike me profil mitologjik bëjnë jetë aktive në hapësirat e caktuara në kohën e sotme, arsyet e këtyre mbijetojave dhe disa përfundime.

Hyrje
Kur flasim për mitologji e besime popullore, kemi parasysh çfarë ka mbetur nga ato ç’ka mendohej e besohej në kohët parake dhe çfarë e si ka ardhur në kohët e sotme: e pandryshuar, e ndryshuar, e mitizuar, e ç’mitizuar, sakrale apo e desakralizuar. Në këtë punim do të trajtojmë reminishencën e qenieve mitike në ciklin epik të këngëve për Epopenë e Vlorës, cili është dallimi midis mitologjisë (në rastin e këtij artikulli, i mbijetojave mitologjike, që vijnë natyrshëm si jehonë rikujtimi) dhe folklorit në tërësi, midis qenieve mitike dhe epikës historike të Luftës së Vlorës që, me shkurtim emërtimesh, e quajmë EHLV, cili është raporti midis këtyre disiplinave dhe nëndisiplinave shkencore, etj. Kur filloi besimi? Si ndjenjë sigurie, si bindje e fortë, besimi filloi kur njeriu u nda nga bota shtazore. Po ç’është besimi? Po miti? Besimi është bindje se ekziston e mbinatyrshmja, ndërsa miti është një rrëfim, një tregim që flet për: 1. të mbinatyrshmen, 2. ka bindjen se është kështu, 3. besimi. Miti besohet nga ata që e bëjnë, se do të ndodhë ashtu siç dëshiron. Miti ka brenda si përbërës anën tregimtare, rituale dhe besimin. Sot janë zbehur aq shumë, saqë duhen lente të fuqishme etnokulturore për t’i vërejtur dhe për t’i studiuar. Shoqëria parake kishte totemizmin si formë të lashtë besimi religjioz, si trajtë feje, sepse në rendin fisnor mendohej prejardhja nga një i parë që mund të ishte një dru, shkëmb, yll, kafshë prej nga ka ardhur ky apo ai fis dhe adhurohej e shenjtërohej, sepse quhej themelues a mbrojtës i fisit. “Pa mitin – thotë Niçe – çdo kulturë e humbet karakterin e saj të gjallë krijues, humbet forcën e vet të natyrshme”.

Besimet popullore dhe krijimet folklorike kanë lidhje të ndërsjellta gjenetike dhe historike. Ato janë krijimtari kolektive, qarkullojnë gojë më gojë dhe kanë karakter sinkretik, por nuk mund të njësohen, sepse janë shtresa me përmbajtje dhe funksione të ndryshme në etnokulturën shqiptare. Sipas profesor Uçit, “figurat folklorike të përbindëshave nuk na duken me vend të quhen figura demonologjike”. Në demonologji, dragoi, kuçedra etj., janë përbindësha, egërsira tmerruese e shkatërruese, ndërsa në folklor, lënda mitike profanizohet, ritrajtohet e shfrytëzohet për funksione artistike, etiko-morale, në përshtatje me parimet specifike që ka. Me përshkrimin metaforik dhe alegorik e himnizon hijeshinë dhe bukurinë e njeriut të dalluar nga të tjerët, sipas parimit të zbukurimit, e lartëson, e himnizon trimin, heroin. Miti është dukuri etnologjike; kur përfshihet në folklor kthehet në estetikë. Lënda me burim mitologjik modifikohet, shndërrohej, përpunohej sipas ligjësorive të përvetësimit estetik. Çmitizimi i motiveve dhe i figurave me origjinë mitologjike, gjatë përfshirjes së elementëve mitikë në folklor, i jep një konceptim të ri, duke marrë një kuptim dhe funksion tjetër, atë estetik, duke e bërë një mjet të fuqishëm për edukimin shoqëror të njeriut në grup, në kolektiv.

Një vështrim i përgjithshëm mbi mitologjinë dhe mitet
Trajtimi i qenieve mitike dhe metamorfizimi i tyre në funksion të EHLV na kërkon të bëjmë një udhëtim përmes kohëve me trenin e literaturës shkencore, kapur nga studimet e dijetarëve të ndryshëm: gjuhëtarë, historianë, etnologë, folkloristë, antropologë, sociopsikologë, paleontologë. Meqenëse folkloristika ka marrëdhënie e raporte të caktuara me mitologjinë shqiptare dhe rajonale, gjykojmë të trajtojmë lakonikisht disa të dhëna për mitologjinë përgjatë rrjedhave të kohës, në hapësirën ku banojmë ne dhe ku kanë banuar të parët tanë, si dhe në hapësirën afër nesh, ku banojnë fqinjët tanë dhe ku kanë banuar të parët e tyre. Në thelb, mitologjia është studimi i miteve që mbeten themelore për vetëdijen njerëzore. Me mitologji kuptohet “tërësia e miteve të një populli; pasqyrimi fantastik i botës në ndërgjegjen e njerëzve në periudhat më të hershme të jetës së popujve si përpjekje e parë për të shpjeguar dukuritë e pakuptueshme të natyrës e të shoqërisë dhe si një nga elementët e çdo feje”. Botimi më i ri i Fjalorit të Gjuhës Shqipe shpjegon: “Miti është rrëfenjë a tregim për qenie të mbinatyrshme ose për ngjarje të çuditshme; legjendë; fig. njeri, ngjarje ose diçka tjetër që mbivlerësohet me qëllim, duke e veshur me një petk përrallor”. Njihet mitologjia shqiptare, ilire, ajo parailire, si dhe mitologjia greke, romake, kelte, spanjolle, apo miti pellazgjik, etj. Këndvështrimi i studiuesit, mitin pellazgjik e trajton si mit romantik jo si mit shkencor. Mitologjia klasike ka të bëjë me mitet e Greqisë dhe Romës së lashtë. Mitologjia është tërësia e miteve, është doktrinë, teori shkencore ose filozofike, si tërësi e parimeve teorike që shpjegon a që përligj qenien e miteve. E përdorim shpesh fjalën “mit”, por jo pak herë kuptimi i termit interpretohet jo ashtu si duhet. Fjala “mit” e ka burimin nga greqishtja “mithos” e nga latinishtja “mithus”, që do të thotë “tregim”, “fabul”, “rrëfenjë”, “përrallë”, “legjendë”. Miti, sipas mitologut M. Tirta, “në kuptimin e shkencës së etnologjisë, është tregim a rrëfenjë me origjinë popullore, që paraqet lidhje të së natyrshmes me të mbinatyrshmen, në natyrë e në shoqëri”. Nga bashkimi i fjalëve të greqishtes “mythos” (rrëfim, gojëdhënë ose ligjërim: shën. im – A.H) dhe “logos” (doktrinë) është formuar edhe fjala mitologji, e cila, sipas Prof. Uçit, përdoret në disa kuptime: “a) si shkenca ose teoria që studion mitet; b) si tërësia e miteve të një populli; c) si krijimtari specifike shpirtërore krijuese, që përpunon mite”. Pra, miti është rrëfenjë tradicionale për të kaluarën, që rrjedh si tregim i shkurtër për një ndodhi të zakonisht me shtjellim të thjeshtë, që shpesh herë përmban elemente fetare ose fantastike. Miti është një lloj i veçantë i krijimtarisë gojore popullore, rrëfenjë për një qenie të mbinatyrshme, për heronj legjendarë, për ngjarje e dukuri të çuditshme, ku pasqyrohen parafytyrimet primitive (parake) të njerëzve për prejardhjen e botës mbi tokë, për natyrën dhe shoqërinë; rrëfenjë e trilluar për diçka që nuk ka qenë e nuk është e vërtetë, përrallë, legjendë. Mitet e grekëve të vjetër. Miti i Anteut. Miti i Prometeut. Miti i amazonave. Miti i Diellit. Miti i zjarrit. Miti i Krishtit. Miti i ringjalljes së hyjnive. Miti i parajsës (i ferrit). Mitet e fesë. Antropologët janë përpjekur të dallojnë mitin nga historia, por është e qartë se historia mund të kryejë po ato funksione si edhe miti dhe të dy llojet e rrëfimit për të kaluarën mund të përzihen njeri me tjetrin. Etnologu anglez James George Frazer (Frejzën) i konsideron mitet si formë e mendimit të hershëm fetar ose shkencor. Antropologu Bronislaw Malinoëski e kundërshton, duke i parë mitet si një përligjje të rendit shoqëror. Historiani i fesë, rumuno-amerikani Mircea Eliade e shihte mitin “si dukuri fetare, orvatje të njeriut për t’u rikthyer në aktin fillestar të krijimit. Strukturalisti mitolog dhe antropologu i njohur Claude Lévi-Strauss ka argumentuar se nuk është brendia por struktura e mitit ajo që është e rëndësishme, me që ajo [struktura mitike, shën. im, A.H] zbulon proceset universal mendore”. Me qeniet mitike, për të cilat është besuar ndër shekuj se kanë patur atribute të mbinatyrshme (të dobishme apo të dëmshme, pozitive apo negative, të mira apo të liga) është marrë mitologjia dhe demologjia, ku, pas autorëve të lashtësisë, Herodotit, Platonit, Ciceronit, Strabonit e Plutarkut, spikasin studiues të njohur, si Johann Georg von Hahn, Émile Durkheim, Edith Durham, Holger Pedersen, Franz Baron von Nopca, Maksimilian Lambreci, Alexander Haggerty Krappe, Aleksandar Stipçeviq, etj. Studiuesit e huaj kanë eksploruar etnokulturën tonë dhe na kanë lënë studime albanologjike serioze. Gjithsesi, na duhet të pohojmë se, disa prej tyre e kanë njëjtësuar mitologjinë shqiptare thjesht me besimet fetare, pa përfillur sa duhet fondin mitologjik të folklorit dhe aspekte estetike të këtij fondi. Janë pikërisht studiuesit shqiptarë, që i kanë trajtuar me dinjitet shkencor dhe ndershmëri profesionale, në vështrim krahasimtar. Literatura mitologjike pasurohet me autorët e njohur shqiptarë si Sh. Gjeçovi, A. Xhuvani, E. Çabej, Sh. Demiraj, Rr. Zojzi, A. Kostallari, M. Tirta, M. Korkuti, M. Krasniqi, Q. Haxhihasani, Z. Sako, Gj. Komnino, etj. Fusha e mitologjisë ka qenë objekt studimor edhe për mjaft studiues të tjerë shqiptarë si I. Elezi, A.Uçi, Sh. Sinani, A. Xhagolli, B. Gaçe, Rr. Berisha, S. Fetiu, U. Xhemaj, M. Mustafa, M. Zeqo, K. Kasmi, B. Palaj, A. Gjergji, A. Onuzi, M. Dibra, Gj. Zheji, Todi Dhama, M. Begolli, A. Bido, B. Palaj, A. Belluschi, F. Altimari, N. Draga, A. Çetta, F. Gjabri, Z. Dukagjini, N. Bardhoshi etj. Mitologjia e mirëfilltë, sipas Prof. Tirtës, “përbën një gjymtyrë të rëndësishme të kompleksit kulturor etnik të Shqiptarëve; përshkon të gjithë damarët e kësaj etnokulture sikundër gjaku organizmin e njeriut”.

Areali i figurave mitike, i legjendave mitike, i demonëve, kulti i gjarprit (me gjarprin në folklor) nuk është vetëm hapësira shqiptare; ato qarkullojnë në arealin ballkanik, ndër popujt mesdhetarë, indoeuropianë, euroaziatikë e më tej dhe burimi i tyre, si duket, është kroi pagan me tisin e tij mistik. Mitet, si rrëfenja, si histori të vjetra, janë përfytyrime të mbinatyrshme edhe për ngjarje a persona, për njerëz realë, që bëmat e tyre i shndërrojnë në personazhe dhe folklori i legjendarizon. Kur flasim për fondin mitologjik të folklorit shqiptar në EHLV, edhe pse numerikisht i vogël është i mjaftueshëm për të dalluar ngarkesën mitologjike në ato njësi folklorike që kemi regjistruar e klasifikuar. Edhe pse EHLV duket që është çliruar nga përfytyrimet mitologjike, edhe pse lënda mitologjike ka pësuar transformime e forca emocionale është e ndezur si bulëzim nga Eposi i Kreshnikëve, nga kënga “Fuqia e Mujit” dhe “Gjergj Elez Alia”, EHLV është aq e plotë me informacion, saqë feshitizimi mitologjik i luftës dhe i heronjve nuk ia dëmton fizionominë, por hijeshon thelbin estetik të këngës historike të Luftës së Vlorës. Nuk është parësor petku legjendar që u vesh kënga, por bëmat e tyre heroike, historia e tyre e merituar për këngë dhe legjenda. Në se në epikën legjendare kënga ka shtresë mitologjike, në epikën historike kjo shtresë vjen duke u tkurrur, deri sa në EHLV, nga kjo shtresë pikojnë thërrime diellore, ku e bukura operon ndritshëm si kategori estetike.

Vatra e kujtesës mitologjike në EHLV nuk është e ndezur, e zjarrtë, nuk flakëron, por as e shuar nuk është. Vera e vitit 2015 përkon me 95 vjetorin e kësaj ngjarjeje të madhe për kombin e për kohën dhe Lufta e Vlorës është histori e dhimbshme, por që i përket të kaluarës. Po afron një shekull dhe gjurmimet, gjetjet, studimet e botimet e nivelit akademik janë tregues që kjo vatër s’është fikur. Figurat e dragoit, të ezhdërhasë (kuçedrës, me kuptim pozitiv: shën. im – A.H), të gjarprit (astritit me pika), të drerit, etj., futen në këngë si elementë me karakter të drejtpërdrejtë mitologjik. Fakti që gjenden ende mbijetoja gati 100 vjeçare, tregon se këngë të tilla janë transmetuar e bartur gojë më gojë, qarkullojnë dhe pëlqehen, pra që ka edhe në kohën e sotme, sidomos në hapësirat e Labërisë njerëz e komunitete që i kanë për zemër dhe jo vetëm pleq. Qeniet mitike të desakralizuara në opusin sinkretik të këngës epike i qëndrojnë historisë së Luftës së Vlorës si dekorim, i rrinë si kostum folklorik, bukur dhe hijshëm. Mitologjia me besimet, e marrë në një kuptim të veçantë etnokulturor, ka formuar një nëndisiplinë të kërkimeve shkencore, që quhet etnologji religjioze. Etnologjia religjioze ose etnologjia e fesë, e besimeve operon me eksplorime në terren, në thesaret folklorike, në arkiva, në literaturën e shkruar, në monumentet historikë e arkeologjikë, në figura, në simbole besimi me origjinë parake, etj.

Lufta e Vlorës me syrin e mitologut dhe të folkloristit
Një nga parimet specifike, që e përveçojnë folklorin, si një lloj i veçantë artistik, është parimi i zbukurimit. Për të realizuar këtë funksion, edhe epika historike e shqiptarëve, si një nënndarje e folklorit shqiptar e gjen pa vështirësi burimin e frymëzimit në gurrën popullore, që e ka zanafillën tek mitologjia e të parëve tanë. Me qenë se Lufta e Vlorës është një realitet historik, një ngjarje historike që ka ndodhur në një hapësirë konkrete, në një kohë të caktuar, nga persona e bashkësi njerëzore përkatëse, me logjistikën, veshjen, ushqimin, me armatimin e mundshëm të kohës së zhvillimit, edhe kënga apo cikli i këngëve që i kushtohet kësaj ngjarjeje quhet Epika Historike e Luftës së Vlorës (EHLV), që operon me ndërgjegjen poetike historike dhe është pasqyrim artistik i realitetit historik të ndodhur në Vlorë e në krahinat e saj gjatë verës së vitit 1920. Shpesh herë, cikli i këngëve për LV, të japin përshtypjen sikur janë fotografim i realitetit në vargje, autobiografia e kësaj epeopeje, që kalon gojë më gojë nga luftëtarët këngëtarë, nga banorët e bashkëkohësit, që qarkullon hapësirash dhe brezash. Kështu kënga historike na shfaq pamjen e saj realiste, e cila realizohet nga interpretuesit e bartësit, që bëjnë pasqyrimin e atypëratyshëm të ngjarjes së madhe dhe qarkullimit të nënngjarjeve reale të Vlorës së Njëzetës. Epikën Historike të Njëzetës, të cilën prof. Xhagolli e klasifikon në “këngë të periudhës së shtetit të pavarur shqiptar”, do ta quanim stërmbesë të epikës legjendare, që ka trashëguar nga Mëmëzonja dhe ka ruajtur në një sepete filigrani të kujtesës sociale mbijetojat fantastike me mjete si personifikimi dhe hiperbolizimi i personave, që, nëpërmjet metamorfizimit, realizonin aktet heroike e bëmat e padëgjuara më parë. Edhe nga kushërirat më të mëdha, nga familja e epikës historike, EHLV ka marrë të gatshme formula klishe të tipit “Kishin pjellë ato nëna,/ kishin pjellë e bërë drëra”. Në frymëzimet e reja të kësaj periudhe, vazhdojnë të përdoren elemente të traditës folklorike, si epitetet me karakter mitologjik: dragua, ezhdërha, gjarpër, shejtan etj., të cilat folkloristi i njohur Q. Haxhihasani i klasifikon “me zanafillë nga mendimi poetik primitive” i të parëve tanë në këto troje, sepse pranohen, pëlqehen, praktikohen e përhapen në komunitete lokale, ku ngjarja paraqet edhe interes shpirtëror. Me ciklin e këngëve të Njëzetës në fokus, nuk mund të bëhet fjalë për prurje masive nga mitologjia, as dhe për fragmente mitologjike, por kemi mundur të sigurojmë disa pikatore mitologjike shumë të çmueshme, të cilat e zbukurojnë dhe e hijeshojnë ciklin e këngëve të LV, sepse, përmes kategorisë estetike të së madhërishmes, i japin, në një trajtë tjetër, monumentalitetin karakteristik që gëzon eposi shqiptar i kreshnikëve, i ngarkuar mirë me shtresimet mitologjike. Trimat e Njëzetës kënga na i sjell si heronj mitikë, se ashtu i ndjen, i mendon, i nderon emocionalisht për aktin që kryen më sakrifikueshëm se të tjerët, kurse historia i ka personazhe realë, e i paraqet ashtu siç kanë qenë e ç’ka ndodhur me ta, na njeh me njerëz konkretë dhe i përshkuan me vërtetësi e koherencë, pa zbukurime.

Nga studimi i literaturës mitologjike, mund të shprehemi në trajtë lakonike për disa nga figurat mitike, të cilat paraqesin interes për EHLV, nga që krijuesi anonim apo këngëtari luftëtar i kësaj ngjarjeje historike me rëndësi kombëtare, pikërisht ato e aq sa ka dashur ka marrë nga shporta mitologjike dhe u ka veshur kostum folklorik heronjve të tij, shokëve të tij më të mirë që ka njohur dhe që janë shquar për bëma jehonëmëdha: Dragoi, në rrafshin mitologjik, është figurë e besimeve popullore, e përrallave popullore shqiptare, e tregimeve të moçme shqiptare, që përfytyrohej si një njeri shumë i fuqishëm, i cili luftonte me kuçedrën deri sa e vriste. Pra, dragoi ishte figurë mitologjike, që mendohej se mund të lindte si fëmija nga ndonjë grua, por ishte djalë me krahë dhe zhvillim të shpejtë. E ëma e mbante sekret, se, po ta tregonte, ai do të vdiste menjëherë. Ai i shfaqej në ëndërr gruas, një natë para se të lindte. Dragoi fluturonte natën, shkonte luftonte me lubinë apo e kuçedrën, besohej se dragoi e vriste kuçedrën. Në rrafshin figurativ (folklorik) dragoi simbolizon një trim të rrallë, që nuk e ka shokun. Kemi dëgjuar kur thonë e këndojnë: “Dragonjtë e Skënderbeut”, “Trimat e Njëzetës luftuan si dragonj”, “Përpara shokëve shkoi/ Selam Musai dragoi”, etj. Ezhdërhaja, në aspektin mitologjik, është figurë e besimeve popullore që përfytyrohej si kuçedër; bollëshárde, që zoologjikisht është një gjarpër i madh rreth dy metra e gjysmë, me lëkurë të trashë, të përhime e lara- lara, që i ngjan bollës, ndërsa mitologjikisht, si qenie që përfytyrohet në përrallat popullore si një gjarpër i madh me shumë koka. Sipas studiuesit B. Hysenaj, “ka predominuar mendimi se, prejardhja e ezhdërhave me fuqi të mbinatyrshme mund të ishte diçka që nuk ishte parë nga njeriu. Më të mundshmit për tu bërë ezhdërha ishin gjarpërinjtë. Kur ktheheshin në ezhdërha, merrnin përmasa gjigande dhe ishin në gjendje të shkatërronin çdo gjë. Ezhdërhatë kishin armikun e vet, i cili ishte një zog i vogël cicërues, që nuk i shpëtonte asgjë pa parë. Ai u priste rrugën kafshëve që kërkonin të bëheshin ezhdërha. Kur ezhdërhaja shikonte cicërimat, lajmëronte një forcë të madhe ë mbinatyrshme dhe aty ku ishte ezhdërhaja fillonte goditja e rrufeve, lëshoheshin zinxhirët nga qielli që mbërthenin trupat e vrarë të ezhdërhave, duke i ngritur lart në qiell. Njerëzit e fortë në punë ose në luftë barazoheshin me një nga figurat mitologjike si ezhdërhaja. Ezhdërhaja është e urtë, ashtu si edhe melaqetë, saqë nuk i afrohen dot as xhindet. Rapsodi në vargjet për Luftën e Vlorës 1920 përmend disa figura mitologjike: “Doli xhenerali, tha:/ -nga m’u futën në kala/ me pushk’ e flamur në dorë/ si dragonj, si ezhdërha””. Figurativisht, me ezhdërha kuptojmë një njeri me trup shumë të madh e të fortë; trim i madh, dragua. Ja dy vargje kënge: “Bëjnë hyxhym përmbi ta/ u derdhnë si eshdërha”. Lubia përfytyrohej si një gjarpër keqbërës shumë i madh, me bisht të gjatë, me disa krerë dhe i pangopshëm, i ngjashëm me kuçedrën. Në krahinën e Labërisë mendohej si një qenie gjigande, në formë bualli me shtatë kokë, ose gjarpër gjigand. Gojëdhënat, përrallat dhe legjendat tregojnë se kur inatosej lubia, shkaktonte shira, shtrëngata, bënte përmbytje, prishte të mbjella. Mund të qetësohej po t’i jepej bagëti për të ngrënë. Lubia e egërsuar shpesh herë zinte burimet, çezmat e ujit, duke ndaluar rrjedhën e tyre. Dëgjohet edhe sot shprehja habitore ndaj një të pangopuri: “Po paska qenë lubi!”. Në kohën e luftës së Njëzetës dhe pas saj këndohej: “U shofsh me ujë Itali/ se paske qenë lubi/ matesh me një Shqipëri…”. Kuçedra na vjen si figurë e përrallave popullore, që përfytyrohej si gjarpër shumë i madh me 7 deri 12 koka, i cili hante njerëz dhe bënte dëme e të këqija; përbindësh. Kur themi i përbindshëm, parafytyrojmë një qenie me përmasa jashtëzakonisht të mëdha e tipare shumë të shëmtuara, që të kall tmerrin, që është si përbindësh, që mund të shkaktojë dëme shumë të rënda e shkatërrime jashtëzakonisht të mëdha. Qenie e përbindshme. Mjetet (armët) e përbindshme të shfarosjes në masë; në kuptimin figurativ keqësues. Shumë i shëmtuar e i neveritshëm, që bëhet me egërsi të madhe e pa pikë mëshire, në mënyrë të poshtër e të pabesë. Fytyra e përbindshme e pushtuesve të huaj. Krimet e përbindshme të nazistëve, të kolonizatorëve, të imperialistëve). Vetë përbindëshi ishte një qenie përrallore që, sipas besimeve të njerëzve të fillimit, përfytyrohej si një kafshë grabitqare me trup jashtëzakonisht të madh e me pamje të shëmtuar dhe që u kallte datën, tmerrin njerëzve. Si term mjekësor, përbindëshi kupton një qenie njerëzore ose kafshë me formim krejt të çrregullt, ndërsa figurativisht na jep imazhin e një njeriu jashtëzakonisht të pashpirt e të neveritshëm, që mund të kryejë veprat më mizore e më të poshtra, vrasës e shfrytëzues shumë i egër e gjakpirës. Përdoret shprehja: “Përbindëshat fashistë (nazistë)”. Kënga e regjistruar na jep këtë informacion artistik të ngjarjes së pushtimit të Vlorës më para se të shpërthente Lufta Çlirimtare e Njëzetës: “Si një përbindësh i detit/ sulen breshkaxhinjt’ e mretit”. Gjarpri, për njerëzit që ruajnë besimin, është kulti i të parëve dhe është quajtur simbol fati e mbarësie. Thonë, se diku në malësitë e Labërisë, ruhej një gorricë mbi 100 vjeçare (dardhë e egër). Ruhej me kujdes nga të gjithë pasardhësit e çdo brezi, me porosi që në këtë pemë të mos vihej sëpatë, të mos pritej, se ishte rrisku (fati) i shtëpisë, se në rrënjët e saj qëndronte një gjarpër i madh, i cili dilte shumë rrallë, të cilin s’ guxonte njeri ta prekte. Besohet si ruajtës i varrit. Ai është personifikim i shpirtit të të vdekurit, prandaj edhe në çdo hyrje të varrezave gjeje të gdhendur në dru ose në gurë figurën e gjarprit, si dhe në çdo arkivol. Gjarpri, siç besonin, ruan edhe shtëpinë, njerëzit e gjallë nga çdo fatkeqësi e sëmundje dhe ky quhej gjarpri i shtëpisë. Në anë të vatrës, në vrimë të murit, sipas besimeve popullore, rri vitorja a Gjarpri i shtëpisë, që quhet dhe bolla. Është e tija vatra, shtëpia. Shtëpisë i sjell mbarësi në njerëz e në mjete jetese: bujqësi e blegtori. Kur një familjeje i ndodhnin fatkeqësi, thuhej se i është ligështuar vitorja, bolla e shtëpisë ose i ka vdekur… Sipas studimeve dhe ekspeditave të kryera në krahinat jugperëndimore të Shqipërisë, gjarpri i shtëpisë vigjilon mbi shëndetin dhe mbron shtëpinë. Gjarpri i shtëpisë, sipas miteve është pari i shtëpisë, pra stërgjysh i saj, shpirt i Shtëpisë, Ora mbrojtëse e vatrës, e shtëpisë. Kemi të bëjmë me një zanafillë totemi. Gjarpri si figurë mitike, totemike, sipas akademikut Mark Tirta, “na dëshmohet qartas te Ilirët, te Arbërit e Mesjetës e, po kështu, na del shumë qartë e me identitet të veçantë te Shqiptarët si Vitore, si Bollë, si zotërues i vatrës, i shtëpisë. Pra këtu kemi një vazhdimësi të identitetit si popull, si shqiptarë, me shumë doke e besime të natyrës së një organizimi sedentar që nga Lashtësia. Kuptim totemik të veçantë gjarpri ka pasur dhe ndër Ilirë. Kjo flet shumë për këtë vazhdimësi iliro- shqiptare, shprehur qartë dhe në kultin e vatrës, në mite e besime që e bëjnë atë të shenjtë”. Ja ç’pasqyrim artistik na sjell kënga e Njëzetës: “Që në Gjorm e Llogora,/ Bir, o bir, Hodo Zeqiri, gjarpër-o Hysen Beqiri!/ një mjegull e madhe ra,/ ball’ i burrave ç’u vra…”.Astriti, zoologjikisht, është një gjarpër i madh me ngjyrë të verdhë e shpesh i shkruar me pika, që është shumë i shpejtë e i shkathët. Si figurë, astriti na jep një njeri shumë të shkathët, trim e sypatrembur. Mbahet mend kënga e vjetër: “Nuk njohu çar’ ishte frika/ Selmani, astrit me pika”.

Njësi folklorike me profil mitologjik
Me gjithë peshën e madhe të epizmit, këngët e Njëzetës, që quhen kryesisht këngë burrash, edhe pse na duken sikur e ndjekin në mënyrë shumë rigoroze luftën, me të gjithë rrjedhat e saj, si një fotoreporter epiko- historik, kanë vlera estetike. Këto vlera evidentohen sidomos nëpërmjet tekstit të kënduar apo të hedhur valle në zjarrin e luftës, në teatrin luftarak, nëpër transhe e bregore, në fusha e llogore, në gryka lumenjsh e qafa malesh, në ullishte e vreshta. Nuk është synimi ynë të bëjmë dublikata të regjistrimeve të bëra, të cilat janë botuar edhe në vëllimet e EH dhe ruhen në arkivin e IAKSA, por të gjejmë gjallimin e sotëm të asaj ç’ka ngelur nga mbijetojat e shtresës mitologjike (nga ato pikatoret e thesarta të EHLV), të vëzhgojmë jetën e gjallë të repertorit aktiv, në se ka, edhe pse një pjesë e konsiderueshme ka kaluar në arkiva e klasifikohet repertor pasiv. Synojmë të vëzhgojmë atje ku ka lindur kënga, gjithashtu, ta pasurojmë më shumë ciklin e Njëzetës me regjistrime autentike, që mendojmë se përbëjnë vlera të mirëfillta folklorike, që kanë vlera njohëse, edukative, etiko- morale, estetike e artistike, që gjykojmë se janë folklor dhe mund të shërbejnë si gjurmime folkloristike, që, ndërkohë, nuk janë përfshirë në botimet e cituara apo të mëparshme. Distanca dhe afria me ngjarjen, kur historia lokale dhe ajo kombëtare, me koherencë të ftohtë, e cilëson si pavarësia e dytë e vendit, ndërsa folklori lokal e këndon, ashtu siç e ndjen, me emocion të fuqishëm dhe na fokuson në literaturën e klasifikuar folkloristike. Duke e ngushtuar në thellësi kërkimin e njësive folklorike me profil mitologjik, jemi përqendruar në tre botime të nivelit akademik dhe pikërisht në: “Këngë popullore historike”, “Kujtime dhe këngë popullore për luftën çlirimtare të viteve 1918-1920” dhe në vëllimin e tretë të Epikës Historike. Puna në terren dhe konsultimi me literaturë e shkruar në këtë fushë na ka dhënë dorë të shqyrtojmë sinkretizmin e folklorit të EHLV me “trampolinë” mite e besime të burimit pagan, që, parë në kontekst, i japin tingull moral e atdhetar të fisnikëruar. Me gjithë rrudhjet që ka pësuar ky cikël, për shkak të përdorimit të rrallë dhe të ndryshimit kulturore, të rrethanave ekonomiko-sociale e gjeopolitike, përsëri nga pikatorja e çmuar mitologjike mund të japim këtë statistikë folkloriko-mitologjike, të cilën po e paraqesim sipas rendit kronologjik të botimit, duke respektuar parimin fonetik.

4.1 Njësi folklorike me musht mitologjik nga vëllimi “Këngë popullore historike”

E quajmë më me vend të ravijëzojmë më tepër optikën e këtij punimi vetëm në ato njësi, që janë spikatur me lëng mitologjik dhe që ende jetojnë si folklor aktiv, të cilat janë regjistruar në ato fshatra e krahina të Shqipërisë prej të cilave u nisën luftëtarë vullnetarë për në Vlorë në tërësi dhe veçanërisht nga Vlora dhe krahinat e saj, të cilat kishin dhe peshën kryesore të luftës.

Në librin “Këngë popullore historike” përfshihet edhe cikli i i këngëve për LV, me 43 njësi folklorike, nga të cilat, në 6 prej tyre kemi përdorim të figurave mitologjike. Përkatësisht, në njësinë nr. 289 përdoret si krahasim ezhdërhaja, (me burim nga turqishtja), që si figurë e besimit popullor përfytyrohej si kuçedër dhe në tekstin poetik të këngës ka kuptimin e figurshëm pozitiv: trim i madh, dragua: “Kur ra komita në Kotë,/ Në Kot’ komita kur ra,/ Ç’u vra Ziguri në portë,/ U vra Zigur Leluà…/ Dolli xhenerali thotë:/ ‘nga m’u funë në kalà?/ Me pushk’e flamur në dorë,/ Si trima si ezhdërhà!”. Njësia folkorike nr. 295: “Evropa shkruajn’ e thonë:/ “Ç’është kështu si dëgjijmë?/ “Bënet-ë dyfek në Vlorë,/ Shqipëtarët po lëfojnë/ Me një mbret dyzet melonë”/ “Po me se lëftojnë valë?”/ Me sëpata, me hanxharë,/ Dyfeqet lidhur me gjalmë,/ Fyshekët në xhep i mbajnë”./ Paskan pjellë ato nëna,/ Paskan pjell’ e bërë drëra,/ Lëftojnë e s’u tundet këmba!”. Dreri është specia më madhështore, më trimërore, më e fuqishme e sorkadhes, e drenushës, e sutës. Dreri është simbol që mbron tufën dhe territorin e vet deri në vetësakrifikim; vritet dhe nuk e lë tufën. Thonë, kur vritet sorkadhja, derdh lot si njeri. Dreri vjen si mit e bëhet motiv, është simbol, është personifikim, është mishërim i trimit shqiptar në shekuj. Drerit, në dialektin e krahinës etnografike të Lumit të Vlorës, i thonë drë (drëra-shumës) dhe konsiderohet mburoja e vatrës, e shtëpisë, e fisit, e fshatit, e vendit. Në këngën e cituar, vjen si metaforë me burim mitik, në trajtën e një kaprolli vigan. Njësia folklorike nr. 307 na sjell vargjet: “Qaf’ e Vlorës maja-maja,/ Ç’e qëllon me top Italja,/ Ç’i vete tymi dumana,/ Dumana ç’i vete tymi,/ Sokëllin Caush Tafili,/ Sorkath mali e gju’ birbili…”. Kënga e popullit sorkadh mali cilëson figurativisht një djalë të lehtë e të shkathët, një luftëtar që lufton si dre, si kaproll e thërret me zë të lartë, kur lëshohet me tingull të fortë e të kumbueshëm, që bën jehonë në ballë të zjarrit çlirimtar. Thonë që sokëllimat e luftëtarëve i trembnin deri në lebeti agresorët në Kotë e në Gjorm, në Drashovicë e në Llogora, në Vreshtat e Mëdha e në Qafën e Koçiut. Lufta e Vlorës pati karakter popullor mbarëshqiptar, ishe masive dhe e rregullt. Banorët e organizuar në çeta ishin edhe luftëtarë të çlirimit, njëkohësisht edhe këngëtarë të këngëve kushtruese, frymëzuese, trimërore, epike, që i thurnin e i këndonin aty për aty. Nuk kishte grupe polifonike, solistë skenash apo ansamble artistike në front. Për vullnetarët trima, lufta dhe kënga kishin marrëdhënie njëkohësie, siç e kuptojmë dhe nga rasti i luftëtarit të dalluar Caush Tafil “gjuhëbirbilit”, që lufton dhe në të njëjtën kohë këndon e matet me biblilat. Këtë informacion artistik të realitetit historik na jep kënga e sipërpërmendur. Njësia folklorike nr. 308 nis me vargjet: “Babicë, përmbi hapsanë,/ Dy djema, si dy asllanë…”. Epiteti “asllan” vjen nga turqishtja dhe në shqip ka kuptimin “luan”, shumë i fortë, simbol i guximit. Kuptohet që krijimi i kësaj kënge i përket një kohe më pas, nuk është këngë fronti, ndërsa krijuesi i saj duhet të ketë qenë i shkolluar, krahasuar me bashkëkohësit, ose “i dalë”, sepse luani nuk rron as në Vlorë, as në Labëri e as në Shqipëri, por rron në Afrikë, në Azi etj. Dhe në EHLV vjen si figurë e huazuar. Në vijim vjen kënga nr. 309 me vargjet: “Mesovuni maja-maja!/ Të xhuman’ u bë hataja,/ U vranë djemt’ nga kazaja:/ Brahim Velo eshdërhaja…”. (Është interpretuar figura, kështu që s’po e përsërisim). Mbyllet ky libër, që është dhe botimi i parë i nivelit akademik (1956) me njësinë folkorike nr. 319, që finalizohet me vargjet mallkuese: “Itali, të rëntë pika!/ Ç’i bëre këshllat e rrymta?”/ “I lashë në vënt e ika,/ Se kishte pjellë Haxhika./ Kishin pjellë ato nëna,/ Kishin pjell’ e bërë drëra”. (Është interpretuar figura).

Vijon…

Nga: Albert Habazaj*

*) Studiues